›› Маһмут Қәшқәри
  ›› Лутпулла Мутәллип
  ›› Абдуқадир дамолла
  ›› Абдуреһем Өткүр
  ›› Аманнисахан
  ›› Садир палван
  ›› Ғени батур
  ›› Ризвангүл
  ›› Ипархан
  ›› Назугум
  ›› Бабур
  ››
  ››
  ››
  ››
  ››
  ››
  ››
  ››
  ››
  ››
  ››
  ››
  ››
  ››
  ››
 
  
  
  
  
 
 
 
 
 
 
 
 
 
  Әссаламу Әләйкүм!
Ата-Ана өлүп қанат қайрилса, йиғлар адәм, икки - үч йил көп болса.
Билгин Инсан, өмүр бойи йаш төкүп, өтәр кимки, Вәтинидин айрилса!



Лутпулла Мутәллип


Уйғур хәлқиниң мунәввәр оғли Лутпулла Мутәллип инқилабий шаир, иқтидарлиқ сән’әткар, талантлиқ драматург, язғучи, әдәбият нәзәрийичиси иди. У қисқиғинә һаятида язған һәр хил шәкил вә зһанердики әсәрлири билән зулмәтлик дәврдә йоруқ юлтуздәк чақнап, Уйғур һазирқи заман әдәбиятиниң 20-әсрниң 40-йиллиридики намайәндиси болуп қалди. Лутпулланиң әждатлири Нилқа Наһийисидә яшиған болсиму, тарихий қисмәтләр түпәйлидин кейинки әвлади Қазақистан тәвәсидә олтурақлишип қалғаниди. 1860-йилларда Или хәлқи Йәттәсу тәвәсигә вә униңму нерисидики Русийә тәвәсидики йәрләргә берип сода-сетиқ, деһқанчилиқ, чарвичилиқ қилатти. Юрт мөтивәрлиридин болған Мутәллипму Йәттәсуға берип-келип туратти. 1871-йилиға кәлгәндә, Чар Русийә қошун әвәтип Ғулжа Шәһирини ишғал қиливалди. Бу мәзгилдә Йәттәсу, Қарақол қатарлиқ жайларда тирикчилик билән шуғуллиниватқан Мутәллип өз юртиға қайталмай, ахир 1899-йили аләмдин өткән. Оғли Һезимахун шундин кейин Йәттәсуда олтурақлишип қалған. Униң оғли Лутпулла болса «1922-йили 11-айниң 16-күни Һазирқи Қазақистанниң Алмута Области, Уйғур райони чончи йезисиниң Сайбойи мәһәллисидә дуняға кәлгән». Һезимахун молла адәм болуп, илим-пән’гә һерисмән иди. У әмдила 7 яшқа киргән оғли Лутпуллани өз йезисидики пәнний башлан’ғуч мәктәпкә оқушқа бәргән. Лутпулла 1929-йилидин 1931-йилиғичә болған оқуш йиллирини Йәттәсуда тамамлап, Уйғурчә, Латинчә йезиқларда савадини чиқарған… Һезимахун Лутпулланиң билим елишиға һәвиси келип, уни Ғулжа шәһиригә әкирип мәдәнийәттә бирқәдәр алдида турған «Татар Мәктипи»гә оқушқа бәргән. Лутпулла Мутәллип 1936-йили «Татар мәктипи»ни түгитип, Ғулжа шәһәрлик «Рус Мәктипи»гә оқушқа киргән. Бу мәктәпниң оқутуш программилири бирқәдәр мукәммәл, оқутуш интизамиму чиң иди. Оқуғучиларға әдәбиятта Рус язғучи, шаирлириниң надир әсәрлири, дуня әдәбиятидики намайәндиләр тонуштурулатти. Лутпулла әйни дәврдики Ғулжа бойичә көзгә көрүн’гән шаирлардин Мәрүп Сәиди, Хелил Саттари, Әнвәр Насири қатарлиқлардин Уйғур шеирийитиниң қанунийитини игилиди. Униң шеирлири 1937-йилидин башлап мәтбуатта елан қилинишқа башлиди. «Или Гезити»ниң муһәррири Әнвәр Насири Лутпулла мутәллипкә әдәбий ижадийәт жәһәттә наһайити чоңқур тәсир көрсәтти. 1939-йили күздә, Лутпулла Мутәллип өлкилик дарилмуәллимин’гә имтиһан берип, Үрүмчигә оқушқа кәлгән. Лутпулла Мутәллипниң өлкиниң мәркизи болған Үрүмчигә келиши униң ижадийити вә идийисиниң пишип-йетилишидә муһим рол ойниди. Лутпулла 1941-йили 6-айда «Шинжаң Гезити»ниң тәһрирлик хизмитигә тәқсим қилинди. Бу йәрдә ишлигән мәзгилидә Гоминдаң әксийәтчилири униң инқилабий пикирлиридин үркүп уни тәһрирликтин айриветиш, униңға болған назарәтчиликни күчәйтиш үчүн уни сүргүн қатарида Ақсуға йөткивәткән. Лутпулла Ақсуға барғандин кейинму Нимшеһит, Билал Әзизи қатарлиқлар билән бирликтә әксийәтчиләргә қарши күрәшни давамлаштурған. Униң «Балилар Дөләтниң Хожайинлири», «Бизниң Мәмәт», «Достумға», «Хиялчан Тиләк» қатарлиқ әсәрлири Ақсудики мәзгилидә «Ақсу Гезити»ниң «Жәнуб Шамили» бетидә елан қилин’ған. Лутпулла Мутәллип 1944-йили язған «Шаир Һәққидә Мувәшшәһ» дегән шеирида, шаирға хитаб қилиш арқилиқ хәлқни яшаш үчүн күрәш қилишқа чақирди.«Хиялчан Тиләк» дегән шеирида азад районлар вә úч вилайәттин ибарәт «йоруқ буржәкләр»дин хәлққә бишарәт берип, хәлқ азадлиқи йолида йәң түрүп мәйдан’ға чиққанлиқини жакарлиди. У өзиниң өткүр қәлими билән зулмәтлик күнләргә от ечипла қалмастин, Ақсуда хизмәт қиливатқан Муниридин Хожа, Билал Әзизи қатарлиқ илғар яшлар билән Гоминдаңға қарши «Учқунлар Иттипақи» тәшкилатини қурған. Бу тәшклат úч вилайәт инқилабиға маслишип, деһқанларни қораллиқ қозғилаң көтүрүшкә уюштуруватқан мәзгилдә, хаинларниң сатқинлиқи билән паш қилинип, Лутпулла Мутәллип вә униң сәбдашлири қолға елин’ған. 1945-йилиниң күз пәслидә, үч вилайәт армийиси Муздаван арқилиқ жәнубий Шинжаңға өтүп, Бай, Ақсу Конишәһәр (һазирқи Онсу) наһийисини азад қилди. Өз һалакитиниң йеқинлишип қалғанлиқини сәзгән вәһший Гоминдаңчилар үч вилайәт қошуни сепилни бөсүп кириш жеңини башлиған күни, шаирниң түрмидикиләрни тәшкилләп исян көтүрүшидин қорқуп, 9-айниң18-күни шаирни вә униң сәбдашлирини қәтли қилди. Лутпулла Мутәллип аранла 23 йил яшиди.
***

Lutpulla Mutellip
Uyghur xelqining munewwer oghli Lutpulla Mutellip inqilabiy shair, iqtidarliq sen’etkar, talantliq dramaturg, yazghuchi, edebiyat nezeriyichisi idi. U qisqighine hayatida yazghan her xil shekil we zhanérdiki eserliri bilen zulmetlik dewrde yoruq yultuzdek chaqnap, Uyghur hazirqi zaman edebiyatining 20-esrning 40-yilliridiki namayendisi bolup qaldi. Lutpullaning ejdatliri Nilqa Nahiyiside yashighan bolsimu, tarixiy qismetler tüpeylidin kéyinki ewladi Qazaqistan teweside olturaqliship qalghanidi. 1860-yillarda Ili xelqi Yettesu tewesige we uningmu nérisidiki Rusiye tewesidiki yerlerge bérip soda-sétiq, déhqanchiliq, charwichiliq qilatti. Yurt mötiwerliridin bolghan Mutellipmu Yettesugha bérip-kélip turatti. 1871-yiligha kelgende, Char Rusiye qoshun ewetip Ghulja Shehirini ishghal qiliwaldi. Bu mezgilde Yettesu, Qaraqol qatarliq jaylarda tirikchilik bilen shughulliniwatqan Mutellip öz yurtigha qaytalmay, axir 1899-yili alemdin ötken. Oghli Hézimaxun shundin kéyin Yettesuda olturaqliship qalghan. Uning oghli Lutpulla bolsa «1922-yili 11-ayning 16-küni Hazirqi Qazaqistanning Almuta Oblasti, Uyghur rayoni chonchi yézisining Sayboyi mehelliside dunyagha kelgen». Hézimaxun molla adem bolup, ilim-pen’ge hérismen idi. U emdila 7 yashqa kirgen oghli Lutpullani öz yézisidiki penniy bashlan’ghuch mektepke oqushqa bergen. Lutpulla 1929-yilidin 1931-yilighiche bolghan oqush yillirini Yettesuda tamamlap, Uyghurche, Latinche yéziqlarda sawadini chiqarghan… Hézimaxun Lutpullaning bilim élishigha hewisi kélip, uni Ghulja shehirige ekirip medeniyette birqeder aldida turghan «Tatar Mektipi»ge oqushqa bergen. Lutpulla Mutellip 1936-yili «Tatar mektipi»ni tügitip, Ghulja sheherlik «Rus Mektipi»ge oqushqa kirgen. Bu mektepning oqutush programmiliri birqeder mukemmel, oqutush intizamimu ching idi. Oqughuchilargha edebiyatta Rus yazghuchi, shairlirining nadir eserliri, dunya edebiyatidiki namayendiler tonushturulatti. Lutpulla eyni dewrdiki Ghulja boyiche közge körün’gen shairlardin Merüp Seidi, Xélil Sattari, Enwer Nasiri qatarliqlardin Uyghur shéiriyitining qanuniyitini igilidi. Uning shéirliri 1937-yilidin bashlap metbuatta élan qilinishqa bashlidi. «Ili Géziti»ning muherriri Enwer Nasiri Lutpulla mutellipke edebiy ijadiyet jehette nahayiti chongqur tesir körsetti. 1939-yili küzde, Lutpulla Mutellip ölkilik darilmuellimin’ge imtihan bérip, Ürümchige oqushqa kelgen. Lutpulla Mutellipning ölkining merkizi bolghan Ürümchige kélishi uning ijadiyiti we idiyisining piship-yétilishide muhim rol oynidi. Lutpulla 1941-yili 6-ayda «Shinjang Géziti»ning tehrirlik xizmitige teqsim qilindi. Bu yerde ishligen mezgilide Gomindang eksiyetchiliri uning inqilabiy pikirliridin ürküp uni tehrirliktin ayriwétish, uninggha bolghan nazaretchilikni kücheytish üchün uni sürgün qatarida Aqsugha yötkiwetken. Lutpulla Aqsugha barghandin kéyinmu Nimshéhit, Bilal Ezizi qatarliqlar bilen birlikte eksiyetchilerge qarshi küreshni dawamlashturghan. Uning «Balilar Döletning Xojayinliri», «Bizning Memet», «Dostumgha», «Xiyalchan Tilek» qatarliq eserliri Aqsudiki mezgilide «Aqsu Géziti»ning «Jenub Shamili» bétide élan qilin’ghan. Lutpulla Mutellip 1944-yili yazghan «Shair Heqqide Muweshsheh» dégen shéirida, shairgha xitab qilish arqiliq xelqni yashash üchün küresh qilishqa chaqirdi.«Xiyalchan Tilek» dégen shéirida azad rayonlar we úch wilayettin ibaret «yoruq burjekler»din xelqqe bisharet bérip, xelq azadliqi yolida yeng türüp meydan’gha chiqqanliqini jakarlidi. U özining ötkür qelimi bilen zulmetlik künlerge ot échipla qalmastin, Aqsuda xizmet qiliwatqan Muniridin Xoja, Bilal Ezizi qatarliq ilghar yashlar bilen Gomindanggha qarshi «Uchqunlar Ittipaqi» teshkilatini qurghan. Bu teshklat úch wilayet inqilabigha masliship, déhqanlarni qoralliq qozghilang kötürüshke uyushturuwatqan mezgilde, xainlarning satqinliqi bilen pash qilinip, Lutpulla Mutellip we uning sebdashliri qolgha élin’ghan. 1945-yilining küz peslide, üch wilayet armiyisi Muzdawan arqiliq jenubiy Shinjanggha ötüp, Bay, Aqsu Konisheher (hazirqi Onsu) nahiyisini azad qildi. Öz halakitining yéqinliship qalghanliqini sezgen wehshiy Gomindangchilar üch wilayet qoshuni sépilni bösüp kirish jéngini bashlighan küni, shairning türmidikilerni teshkillep isyan kötürüshidin qorqup, 9-ayning18-küni shairni we uning sebdashlirini qetli qildi. Lutpulla Mutellip aranla 23 yil yashidi.
(Yolligan A.Chintash ependim)
***