Садир палванниң йамулдин қечип чиққан вақитлиридики қошиқи: йамулға чүшүп қалдим, чуса билән питларға. ваңзи «пул» дәп һәйдәйду, үлгүрмәйду итларға. ваңзи алсамла дәйду, ваңзиға немә лазим? йар халта әвәтипту, йамулда йетип тазим. йамулда тола йетип, чечим бир қучақ болди. мән йамулни тәшәкндә, қовурған пичақ болди. йамулни тешип қойуп, икки чиқтим талаға. мени баққан бәш йайи, әмди қалди балаға. йамулдин қачқан вақта, қазанчи билән қачқан. черикләр қоғлап кәлсә, қар кечип даван ашқан. йамулдин қечип чиқип, тағларни макан әттим. қорсақ ечи йаман икән, шалвурни кавап әттим. шалвурни кавап әтсәм, бир татлиқ беғир болди. тағларда қечип йүрүп, атлирим йеғир болди. егиз тағниң қарғийи, қишлиқи шалаң охшаш. һәмрийимни* йәй десәм, өзүмниң балам охшаш. йамулдин чиққан күни, йолдаш билән тепиштим. қоғлап чиққан черик билән, үч күн’гичә етиштим. мән билмәс нә йамул бар, болди йүриким парә. бала кәлсә бешимға, тартмасқа немә чарә? ман йамулдин қачқанда, бир манҗу билән қачқан. саласун’ға солап қойса, қулуп толғап, ишик ачқан. йамулдин қечип чиқип, бәш күн маңдим пийадә. бир моңғул маңғин дәйду, дөләт бәрсун зийадә. йамулдин қачқан күни, йатқан йерим йанбулақ. худайимдин тиләймән, маңа бәрсун бир улақ. йамулдин қечип чиқип, арғамча тепип алдим. мән мин’гән ала атни, он сәргә сетип алдим. йамулдин қачар чағда, лос сиши амал тапти, сепилни тешип қойуп, төшүккә чапан йапти. йамулдин қечип чиқип, он күн маңдим пийадә. тутамду, туталамду? буйруқ билән ирадә. йамулдин қечип чиқип, хийал кирди бешимға. пичақ, чақмиқим халта, шаванхан қайашимға. йамулниң йағачлири, игиз қариғай чәңзә. садир дегән хохәнзә, қолида қилич, нәйзә. йамулниң йағачлири, қизил сирда сирлақлиқ. мән баққан бәш йайи, үрүмчидә солақлиқ. йамулниң йағачлири, игиз қариғай чәңзә. йамулдин қçһип чиққан, садир өзи хохәнзә. йамулниң йағачлири, ала-ала алимач. мән йамулда йатқанда, балилар қалди йалиңач. садир бир оғул бала, палван йәрни халайду. бир йамбу берип қойсам, өлтүрмәйду, палайду. Садир палванниң бешидин кәчүргән дәрт-әләмләрни йадиға кәлтүрүп ейтқан қошиқи: садир дәп етим йаман, он бәш йашта аталған. дәсләптә тутулғанда, қумул хан’ға палан’ған. садирни тутуп бәргән, ақ җаңзидики шаңйу. җан бақмақ үчүн саттим, қумул шәһиридә йаңйу. тәлкиниң теғи дәйду, бу йатар маканимдур, немә қилсаң қил шәңгән, бу сениң заманиңдур! садирмәну-садирмән, садир болмай кимдур мән. тағ йолини сорисаң, бирни қоймай билурмән. йолларда кетип берип, қаттиқ ненимни йедим. бир манҗу сорап иди, мән өзүм хәнбиң** дедим. садирниң мин’гән ети, сағрисида алиси. илида хотун қалди, қучиқида балиси. черик чиқти йейилип, садир атти петинип. далидики қара таш, җувамни алди йепинип. қоғлап чиққан черикниң, мин’гән атлири қашқа. черик атиду ташқа, садир атиду башқа. латидин «попуш» тиксә, көрмигәнләр «хәй»дәйду. садирниң үни чиқса, черик қорқуп «һәй» дәйду. чоң йолда кетип барсам, бир черик «мәкә» дәйду. башқа тартип бир салсам, «болди маң, кетә» дәйду. есит өмрүм өтүп кәтти, зәй зинданда-солақта. һечбир раһәт көрмидим, әләм тартип қамақта. айлинип тола йүрүп, хойму зерииктим шәдин. худайим айримисун, «қазанчи» дегән йәрдин. «қазанчи» дегән йәрни, черикләр тапалмайду. йирақтин қарап турсам, бир дөңдин ашалмайду. садир йатқан камаға, учар қанат кирмәйду. мән бу йәрдә йүримән, балилирим немә йәйду? ат миндим көрәң қашқа, сәкраттин таштин-ташқа. черик атиду ташқа, садир атиду башқа. қар кечип тола меңип, өтүкүмни һөл қилдим, ташқа малхай кәйгүзүп, черикләрни гол қилдим. черик қачти илиға, етип чүштүм белигә. сәкрәп чүшүп етимдин, нәйзә тиқтим гелигә. издәшкә пурсәт бәрмәй, залим қамчилиқ чиқққан. бу дәртләргә чидимай, садир атлинип чиққан. мәни тутимән дегән, сән тағлиқ қара тағлиқ. мени сән туталмайсән, оғул балимән қаңруқ. ақ боз етим аманму? көк боз етим аманму? черикләрни өлтүргән садир өзи йаманму? балилирим йетим қалди, қичқарсам үнүм йәтмәс. қорқмас ғәйритим бардур, ол үчүн бешим кәтмәс. Садир палванниң әл-йуртини, бала-чақисини сеғинип ейтқан қошиқи атисидин йетим қалған, анисидин йетим қалған. йетим қалғанда мән алған, һәмидә атлиқ аман барму? ақ боз етим ач қалди, бир етәк саман барму? ағзимға илим салған, дамоллам аман барму? ақ боз атқа нан бәргән, торуқ атқа чөп бәргән. садир үчүн җан бәргән, һәмидә атлиқ аман барму? меһманлар келип чүшкән, чирағлар йенип өчкән, ғәмкин көңлүмни йәшкән, сарийим аман барму? өйүмниң төридә йетип, сачқанни марап тайтқан, кала гөшини тәң йегән, мүшүклирим аман барму? чоң акамниң балилири, мени кчик дадам дәйду. мени кичик дадам дегән, қолунлирим аман барму? алтинчи айниң вақтида, мевә-чивә пишиду. өзи пишип өзи чүшкән, алма, өрүк аман барму? чоң күрәниң йолида, алдим һәмидәмгә йелим, бәш баламниң ичидә, әң кичики мәмәт елим. рошән’гүл дәп балам бар, дада дәйду һәҗәп татлиқ. бәш баламниң ичидә, кичики дәнихан атлиқ. бәш баламниң ичидә, чоңи «пәннамә» оқуйду, мени мойтуңзида чапса, тенимни қаға чоқуйду. үрүмчигә паландим, һемидә тоқач йаққин. бәш балам йетим қалди, тенимәй обдан баққин. садир дәп етим қалди, даңзида хетим қалди. хетимни оқуп бақсаң, бәш балам йетим қалди. күрә йолида йүрүп, мәпәң сундиму шәңгән? садирни тутуп берип, көңлүң тиндиму шәңгән? бүгүн күн’гә пәйшәнбә, кәл, мәпини қош әмди. үрүмчигә паландим, әл-ағинә хош әмди!
Садир палван – Или деһқанлар қозғилиңиниң сәркәрдиси, йалқунлуқ хәлқ қошақчиси. У 1798-йили күздә Ғулҗа наһийисиниң Молтохтийүзи йезисидики би йалланма деһқан аилисидә дунийаға кәлгән.
18-әсирниң ахирлири чиң сулалиси һөкүмранлиқ қиливатқан чағлар болуп, хәлқниң турмуши қаттиқ ханивәйранчилиқ ичидә қалғаниди. Бу дәһшәтлик зулумларни бешидин өткүзгән вә өз көзи билән көргән йаш Садирниң қәлбидә зулумға қарши өчмәнлик оти йалқунлайду. Чиң сулалиси чериклириниң деһқанларни наһәқ җазалашлириға бирнәччә қетим қарши чиқиду. Әнә шуниңдин башлап униң нами әл ичидә тарилиду. Шундақла у әксийәтчи һакимийәт тәрипидин гуманлиқ дәп қарилиду. Шуңа у, өз йезисида туралмай, Ғулҗиниң Қазанчи дегән йеридә 50 кишилик әтрәт қуриду вә уни 300 кишигә тәрәққий қилдуруп, әксийәтчи һакимийәткә қарши қозғилаңни башлайду. Садир палван йетәкчиликидики қозғилаңчилар 1860-йилидин башлап Или ашлиқ амбири, Чилпәңзә, Байандай, Күрә қатарлиқ кона қәл’әләрни қолға чүшүрүп, деһқанлар қозғилиңида ғәлибә қазиниду. Садир палван 40 йилдин артуқ күрәш җәрйанида 13 қетим түрмигә ташлиниду. Лекин, бу еғир күнләр униң қәддини пүкәлмәйду. Әксичә у, күрәш давамида чениқиду, тәдбирлик, қаттиқ қол, өткүр башламчи болуп йетишиду.
Садир палванниң қошақлиридин биз 19-әсрдики уйғур әмгәкчи хәлқиниң азаб-оқубатлик турмуши, уларниң арзу-арманлири вә күрәшчан һайатини рошән көрүвалалаймиз.
Садирниң өсмүрлүк чағлири дәл чиң ханиданлиқи зулминиң чекидин ашқан мәзгиллиридә өтти. Дәһшәтлик езилиш вә еғир алван - селиқ дәстидин сәвр қачиси ташқан Или деһқанлири 1861 - йили чиң ханиданлиқиниң зулмиға қарши қозғилаң көтүрди. Садир уларни 1864 - йилидики Баяндай қәләси билән Күрә қорғинини елиш җәңлиригә уюштурди, өзи сепилларни партлитип, җәңниң һәл қилғуч ғәлибисини қолға кәлтүрүштә өчмәс төһпиләрни яратти. Шуңа, хәлқ Садирни "Палван" дәп атиди.
Садир палванниң нәврилири, 1975-йили тартилған.
(Оңдин: Турсун, Һашир, Гүлсарихан, Хәйринсахан)
Садир палванниң оғли Игәмқулниң оғли Һәсәнниң оғли Қурбанҗан
(әйни чағда Садир палванниң яш вақтиға охшайду, дәп тәрипләнгән 15яшлиқ бала).
15 летний правнук Садир палвана, вылитая копия прадеда говорят...
Родился Садыр Палван в бедной дехканской семье в 1798 году, в селении, расположенном неподалеку от Кульджи. В те времена уйгуры, поживавшие в Кашгаре, были насильно переселены маньчжурами в долину реки Эли, и все население было поделено на группы по сто семей в каждой. Эти каждые сто семей составляли одно поселение, а во главе каждой сотни стоял избранный народом староста, по имени которого и называли основанное поселение. Ввиду того, что старостой села, где родился Садыр Палван, был некто Мулла Тохты, то и село стало называться Мулла Тохты юзи, т. е. сотня Муллы Тохты.
Рожденный в бедной дехканской семье, Садыр с раннего детства познал тяготы и, уже совсем юным вступив на путь борьбы за освобождение своего народа, до конца жизни не складывал оружия. Правда, он стоял на неверных позициях в методах борьбы, был сторонником индивидуального террора и потому много лет провел в одиночестве, скрываясь в горах и уничтожая ненавистных народу правителей. И только к концу жизни Садыр Палван понял необходимость организованной борьбы, и это привело его в ряды восставших в 1864 году дехкан. Став одним из руководителей восстания, когда ему было уже за шестьдесят, Садыр показал беспримерный героизм солдата и замечательные способности полководца. Благодаря его тактическому умению и военной хитрости была взорвана стена в крепости Баяндай, которая была взята штурмом, что означало победу восстания. Много раз Садыр Палван подвергался аресту со стороны маньчжурских чиновников, и каждый раз ему, благодаря поддержке народа, удавалось совершать побег из тюрьмы. Народ всегда скрывал его, помогал ему и слагал о нем легенды, потому что знал, что Садыр Палван борется за народное счастье. После победы восстания 1864 года среди руководителей началась грызня за власть. Видя все это, Садыр отошел от политической деятельности. Он скончался в довольно преклонном возрасте в 1872 году.
Садыр Палван был не только полководцем и борцом, сражавшимся с оружием в руках за освобождение своего народа. Он обладал незаурядными поэтическими способностями и, будучи абсолютно неграмотным, сумел, благодаря своему многогранному таланту, создать десятки песен, которые до сегодняшнего дня живут в народе. Поэт создал произведения, насыщенные идеей борьбы, показывающие тяжелую жизнь народа.
Борясь против маньчжурского чиновничества и своих уйгурских феодалов, Садыр Палван никогда не выступал против простых людей, независимо от их национальной принадлежности. Он не знал чувства национализма, среди его друзей и соратников по борьбе были не только уйгурские джигиты, но и казах Есбол, монгол Доглан и многие другие.
Садыр Палван видел, что маньчжурские правители угнетают не только уйгур, но и свой народ, и потому в борьбе против них он выступал вместе с бедняками-маньчжурами, вместе с ними перенося все тяготы и лишения.
В истории каждого народа и каждой литературы те или иные деятели занимают определенное место. Одни выдающиеся люди становятся основоположниками литературы, другие - политические деятели - занимают место в истории государства. Отличительная черта Садыра Палвана заключается в том, что он соединил в себе оба эти качества. Являясь и певцом и полководцем уйгурского народа, он сумел сыграть огромную роль и в государственной и в культурной области.
Страница редактируется...
