Уйғур хәлқиниң сөйүмлүк пәрзәнти Назугум 19 - әсирниң башлирида йашап өткән атақлиқ хәлқ қәһримани вә шаирәдур. У Қәшқәрдә туғулуп, кичик чағлиридин башлапла әқиллиқ, зерәк, ирадилик қиз болуп өсиду. Өз атисиниң көңүл бөлүши нәтиҗисидә уқумушлуқ, билимлик болуп йетишиду. Өзиниң гүзәллиги, әхлақий пәзилити вә әтраплиқ билими арқилиқ хәлқ арисида « Назугум » дегән муһәббәтлик нам билән атилиду. Шаир молла Билалниң Назугум һәққидә : «....бу Назугум киз молла айал еди, өзи илбағдәк өңлүк, қара көз, қара қаш, назук бәдәнлик болған үчүн Қәшқәр хәлқи « Назугум» дәп ат қойған еди » ( Назугум қиссисидин ) дәп йезишиму бекар әмәс еди.
1826 - йили хәлқиниң чиң ханданлиқи истибдатиға қарши қозғилиңи партлиғанда, әҗдатларниң қәһриманлиқ пәзилитини өзигә сиңдүргән Назугум бир тәрәптин қолиға қорал елип, дүшмәнләр билән тиғму - тиғ җәң қилған болса, йәнә бир тәрәптин өзиниң җәңгивар нахша - қошақлири арқилиқ қозғилаңчиларниң күрәш ирадисигә илһам бериду. Назугумниң бу қетимқи қозғилаңға мәрданилик билән атлинип, әрләр билән бир сәптә туруп җәң қилиши һәргизму тасадипий әмәс еди, чүнки чиң сулалиси һөкүмранлириниң мислисиз зулими, қанлиқ қирғинчилиқидин җақ тойған хәлқ « йә өлүм, йә көрүм » дәп күрәшкә атланғанда, хәлиқ билән бир қатарда азаблиқ тәқдиргә йолуққан бизниң шаирәмизму, өзиниң әркинлик йолини әнә шу хәлиқ сепидә көргән иди.
Қорал күчи нисбитидә үстүн орунда болған чиң сулалиси бу қетимқи хәлиқ қозғилиңини дәһшәтлик һалда башқурғанда, Назугум әсир қилинип, он миңлиған гунаһсиз қериндашлири билән бирликтә Илиға сүргүн қилиниду. У сүргүн җәрйанида башқа тутқунларға охшаш чиң сулалиси чериклириниң қан темип турған қиличи астида, мислисиз җәбир - зулумларни, адәм балиси көрмигән хорлуқларни баштин кәчүриду. Ахир өзи билән биргә тутқун қилинған акиси Абдулла Хоҗа билән булҗар қилинған йар бешида мәслиһәтлишип, Йултуздин Ғулҗа тәрәпкә қарап қачиду.
Назугум тутқунлуқтин қачқандин кейин, бирнәччә күн қомушлуқларда, орманларда йошурунуп күн өткүзиду. Бу җәрйанида, у өзиниң киндик қени төкүлгән сөйүмлүк дийарини, меһрибан уруқ - туққанлирини бәкму сеғиниду. Назугум қечип 12 күн болғанда, йәнә чиң сулалиси чериклириниң қолиға чүшүп қалиду. Нәтиҗидә чиң сулалиси әмәлдарлири тәрипидин бир солун әмәлдариға мәҗбурий хотунлуққа берилиду. Өзиниң миллий ғурури, пак виҗдани, иппәт - номусини һәммидин әла билгән Назугум шу күни хәнҗәр билән солун әмәлдариниң бешини тенидин җуда қилип, қечип кетиду. Бу әһвал чиң әмәлдарлирини сарасимигә салиду. Назугум шу қачқанчә алтә айчә вақит җаңгларда мөкүп йүрүп һайат кәчүриду.
Жаллатлар кечә - күндүзләп ахтуруп, ахири Назугумни тутувалиду вә уни пут - қоллирини кишәнләп түрмигә ташлайду. Назугум түрмидиму қәһриман уйғур қизлириниң батурлуқ җасаритини ипадиләп, дүшмәнниң түрлүк қийин - қистақлири вә өлүм хәвпи алдида қилчиму тиз пүкмәйду. Йәнила өзиниң йалқунлуқ қошақлири арқилиқ залимларниң вәһшилигини ғәзәб билән әйипләйду, уларниң йиргинишлик әпти - бәширисини ечип ташлайду, җаллат қолидин қутулуп, әркинликкә тәлпүниду. Бирақ, шаирәниң бу арзуси арзу петичә қалди. Униңға дүшмән қолидин қутулуп чиқиш йәнә нәсиб болмиди. Назугум түрмигә ташлинип бирнәччә айдин кейин җаллатлар тәрипидин чепип ташлиниду. Шундақ қилип, бу әрксөйәр җәңчи шаирә әҗдадлиримизниң дүшмәнниң кишән - зәнҗирлири, түрмә - зинданлири вә қатиллиқ тиғлири алдидиму баш әгмәйдиған шанлиқ әнәнисигә варислиқ қилип, батурларчә вапат болиду. Мәрданә вә җәңгивар һайати арқилиқ хәлқимиз қәлбидә мәңгү орун алған сөйүмлүк шаирә Назугумниң бизгә қалдуруп кәткән қошақлири униң күрәш ичидә өткән йашлиқ өмриниң гүзәл нәзми хатирисидур.
نازۇگۇم ھەققىدە داستان
Назугум һәққидә дастан   



Залим дуваң зар йиғлатти,
Йоқсизларни көп қақшатти.
Яш демиди яки қери,
Дарға асти, пулға сатти.

Нә йигитләр , султан қизлар,
Әрк йолида қанға патти.
Гунаһи йоқ мәсүмләрниң,
Башлириға қилич чапти.

Түмән дәря нәрә тартти,
Су орнида қанлар ақти.
Шаһид болуп шу тарихқа,
Миңлап назук нәзмә қатти.

Әлқиссә, Қәшқәр хәлқиниң манжурийә басқунчилириға қарши азатлиқ күриши мәғлуб болғандин кейин, манжу хани дуваң қозғилаң қатнашчилиридин миңлиған кишиләрни дарға асти, зинданға ташлиди вә миңлап кишиләрни Қәшқәрдин Илиға сүргүн қилип һайдәп маңди. Илиға һайдалған сүргүнләр ичидә келишкән, йоқсул аилидин болған данишмән уйғур қизи Назугумму бар еди. Назугумниң манжу мустәбитлири тәрипидин сүргүн қилиниши Қәшқәр хәлқиниң дилини өртәп көйдүрди. Бәхитсиз сүргүнләр йүрәклиридики дәрд - әләм, қайғу - һәсирәт, арзу - тиләклирини ейтишип, чарисиз қалған әл юрти билән ахирқи мәртивә пиған ичидә хошлашти. Сүргүнләрни узатқучилар ичидә сақили сүттәк ақарған, азаб ичидә йүзлири татарған бир бовай шуңқардәк шуңғуп чиқип, йиға арилаш титрәк авазда мундақ бир мунажат оқуди:
Хош, гүл қизим Назугум,
Йоруп турған юлтузум.
Күлпәт чүшүп бешиңға,
Тутқун болдуң қундузум.

Он гүлиниң бир гүли,
Ечилмиған Назугум.
Пурақлири бир йоли,
Чечилмиған Назугум.

Отқа салса көймәстим,
Әмди көйүп күл болдум.
Ямғур яғқан бағлардәк,
Көз йешимда һөл болдум.

Дуваң дегән касапәт,
Униңда йоқ шапаәт.
Аппақ сақал юлунди,
Йүрүким чак - чак болди.

Һечким мәндәк болмиғай,
Амирақ қизим Назукай.
Акаңдинму айрилсам,
Сениңдинму айрилсам.

Дәп йетим қозидәк тәлмүрүп Назугумниң арқисидин маңди. Жаллатлар бовайни милтиқниң пайники билән уруп йиқитип қойди. Назугум тақәт қилалмиди.
Топа - чаңға милинип биһуш ятқан қери дадисиға қарап:
Хәйр - хош дәрдмән дада,
Ғәмгузарим яхши қал.
Көзлирим ақу - қариси
Гүлъузарим яхши қал.

Кажлиғи бу шум пәләкниң,
Мени сәндин айриди.
Сайиси сәгү терәкниң,
Шахлирини қайриди.

Мискин қизиң көзи даим
Түмән бойиға бақиду.
Залим дуваң қәпизини,
Ғәзәб күчи чақиду.

Дәп, чәксиз надамәт ичидә дадиси билән разилашқандин кейин, манқу чириклириниң қанлиқ қиличиға пәрва қилмай сәп болуп турған қериндашлириға қарап:

Биллә ойнап биллә өскән,
Яру - достлар яхши қал.
Мискин башқа сайә бәргән,
Бостан юртлар яиши қал.

Чөл - дәштләрни кезип йүргән ,
Пирақ отида бағри көйгән .
Путлирида қанлиқ кишән ,
Бақи жаним яхши қал .
Дәп қериндашлири билән ахирқи қетим хошлашти .
Әлқиссә , нузугум гунаһсиз сүргүнләр қатарида дақ йәрни селинжа , булутни йепинча қилип , дәшт - баяванларни кезип , игиз даванлардин ешип , икки айдин .Артуқ йол йүрди . Гугум қараңғусида музат бойиға йитип кәлди . Қара булут арисиға мүкүшкә алдираватқан ғува айға қарап Назугум :
Айни булут тосупту,
Юлтузларму үчүпту.
Гөр азаби өлүктин,
Терикләргә көчүпту.

Қичқирип кәлгән каккукниң
Үни һәр жайда ғерип .
Кәл каккук ашна болайли
Сән мусапир , мән ғерип .

Муз даванда қар яғди
Түзләңгә ялаң ямғур .
Дәрдмәнләргә күн бәрмәс ,
Дуваң черики қанхор .

Муз даванниң йолидин
Өтмәскә амал барму ?
Илихоға барғунчә
Женимиз аман барму ?

Дәп , һәсрәт билән көңүл тариға зәхмәт урди . Миңлиған сүргүнләр нузугумға жүр болди . Әлқиссә , улар үч айдин артуқ йол йүрүп путлири йеғир болуп мадаридин кәткәндә илиға йетип кәлди . Һәйдәп келинъгән пети қан пурап турған ямулға қамалди . Қараңғу пәнқиридин талаға тәлмүргән Назугум бир мунажат оқуди :
Әпюнкәш жаллатлар ,
Мажаң ойнап ятиду .
Қараңғу жәй зинданда ,
Назук ялғуз ятиду .

Атам мени, анам мени
Немишқа арзулаптикин.
Бу күнләргә қаларимни
Башта ойлимаптикин.

Қомушлуққа от яқса
Гүлдүрләп көйүп кәтсә ,
Мундақ күнни көргичә ,
Яш туруп өлүп кәтсә .

Бешимизда жаллатлар,
Қиличини ойнитар.
Бу дозахтин Назукни,
Қандақ бир қан ажтитар?

Йол азаби , гөр азаби иди . Назугумниң көзи уйқиға кәтти . У , чүш көрди . Чүшидә сөйгән яри __ бақи йигит билән учришип өз ара сеғинишини изһар қилишти :
Назугум :

Сән сеғиндиңму мени ?

Бақи йигит :

Хойма сеғиндим мән сени .

Назугум :

Сән қәйәриңдә сеғиндиң ?

Бақи йигит :

Мән йүрүкүмдә сени .

Назугум :

Һалиң ничүк дәп сормиғил
Көргин чирайимдин уни .
Сән мениң бақим болсаң
Қутқузуп алғин мени .

Бақи йигит :

Күндә көрмидим ярни
Күнидә көрәрмән дәп .
Үмид үзмидим ярдин
Өлмисәм көрәрмән дәп .

Алтинчи ай киргәндә
Ара , гүржәк хаманда .
Назук ярни көрүшкә
Бақи йигит арманда .

Назугум :

Қачқан башта муң булар
Мөккән жайлар бөк болар .
Биз бу йәрдин қачқанда
Истәкчиләр көп болар .

Ата - анам күтмәктә ,
Қайғу ичидә өтмәктә .
Бәлни мәһккәм бағлайли
Мәқсәтләргә йәтмәккә .

Тарақ - туруқ аваздин нузугумниң шерин уйқуси бузулди . Қариғидәк болса , дуваң башчилиқида бир топ дивә сүпәтлик мәлъунлар ач бөриләрдәк ләвлирини ялишип , һәйярлиқ билән қаришип , нузугумни өз - ара талишип туратти . Чошқидәк хартилдайдиған искәтсиз бир манжу бегиниң төккән алтунлириға ахир дуваң нузугумни сетивәтти . Әлқиссә, Назугум манжуниң чоң байлиридин биригә сетилип << چوڭ يۇلتۇز >> йезисиға елип келинди . Бу зулмәтлик қараңғу күнләр ичидә немә қиларини билмәй нузугум мундақ зарлинатти:
Мән қәшқәрдин чиққили ,
Төшәк селип ятқан йоқ .
Анам өригән чечимға
Тағақ селип баққан йоқ .

Чоң юлтузға барғанда
От яқимән қомушқа .
Нәпрәт билән қараймән ,
Манжу беги гомушқа .

Жан атамни көрәлмәй
Өлүп кетәр охшаймән .
Нәв баһарға йетәлмәй
Солуп кетәр охшаймән .

Акамни тапалмасмән
Тапсам айрилалмасмән .
Бақини көрүп өлсәм
Һәргиз арман қилмасмән .

Атам мунда келәрму?
Мени елип кетәрму?
Қәшқәрғә жан йетәрму?
Бараримни билмәсмән.

Әлқиссә , Назугумниң абдулла исимлик бир акиси бар иди . Абдулламу нузугумдин бурун илиға сүргүн қилинъғанлар қатарида мушу манжу бегигә әсир болған иди . Ойлимиған йәрдә бу ака - сиңил учришип , һаң - таң болуп бир - биригә қарашти . Өзъара муң - һалини ейтишип сирдашти :

Назугум :

Қунувапту қағилар
Булбул бағдин көчтиму ?
Саңа кәлгән күлпәтләр
Назук башқа чүштиғу ?

Абдулла :

Төмүр қәпәс дәрдини
Мәнла тартсам болмамду ?
Сени мундақ көргәндә
Йүрәк дәрдкә толмамду ?

Назугум :

Бизму адәм немишқа
Йоқтур шунчә қәдримиз ?
Вәһший қаван дуваңға ,
Ташар ғәзәп қәһримиз .

Абдулла :

Ямғурлар тола яғса
Муз даванлар пәсләйду .
Сән өзүңгә агаһ бол
Дуваң бизни қәстләйду .

Назугум :

Путумдики кишәнни
Кәлгин ака чақайли ,
Йәксан қилип дүшмәнни
Қанлирини чачайли .

Назугумниң гүлдәк чирайи өзигә дүшмән болди . Униңға манжу әмәлдарлириниң яман көзи чүшти . Назугумни мәжбурий хотунлуққа елишни ойлиди . Дәсләп түрлүк зибу - зиннәт , алтун - күмүш билән алдимақчи болди . Бу алдамчилиқ нузугумниң қәлбидә иплас манжу әмәлдарлириға қарши техиму күчлүк ғәзәб - нәпрәт қозғиди :
Төгә ятар қамғақта
Бир акам бар қалмақта ,
Инсаби йоқ мәлъунниң
Қәсти мени алмақта .

Дарен өйи зиннәтлик
Алтун - көмүш тамлири .
Чай орнида ичкини
Сүргүнләрнииң қанлири .

Қери түлкә күлкиси
Явузлуқниң шәписи .
Маңа жәннәт көрүнәр
Бақи йигит кәписи .

Тағдин чүшкән лай суни
Сүзүп ичәр әр барму ?
Нузук башқа күн чүшти ,
Елип қачар әр барму ?

Бақи йигит кәлсәңчу
Мени елип қачсаңчу .
Қилич билән дуваңниң
Каллисини чапсаңчу .

Әлқиссә , дуваңниң зулмидин дәшт - чөлләрдә қечәп йүргән бақи йигит сөйгән вападари Назугумниң манжу әмәлдариға мәжбуруй сетилғанлиқидин иәвәр тепип , Назугумни қутулдурушқа бәл бағлайду , айғақчи арқилиқ нузугумға салам йоллайду :
Назук ярим аманму?
Рәңги ройи саманму ?
Назугумға чаң салған
Манқу беги қаванму ?

Атларни тоқуп қойдум
Пурсәт күтүп ятимән .
Чүшкән чағда қараңғу
Сени чоқум тапармән .

Әлқиссә , алдамчилиқ билән Назугумни қолға чүшүрәлмигән бәг зорлуқ күчигә йөлинип явуз қолини узатти . Тиз пүкмәс нузугум той кечиси даренни боғуп өлтүрүп алвастилар ғаридин қачти . Шу қачқанчә ни - ни тағ - даванлардин ашти. Назугумниң арқисидин нурғун истәкчиләр қоғлиди . Назугум дәшт - баяванларда йүрүп , қомушлуққа мөкүп алтә айғичә жаллатларға тутуқ бәрмиди . Ашу қачқунлуқ еғир күнлирини әсләп , йүрәк риштисидин нәзмә түзди :
Қомуш арилап күн чүшти ,
Ялғуз башқа муң чүшти .
Мән нузукни тутушғқа ,
Йүзләп черик йол тости .

Қайнап турған қазанъға
Чөмүч селип баққан йоқ .
Яр уяқта мән буяқта ,
Муңдишипму баққан йоқ .

Ялғуз яттим хаманда ,
Нан пишурдум саманда .
Ажиз нузук жаңгалда ,
Бақи йүрәр қаянда .

Қомушлуқ болди жайим ,
Бөрә , түлкә һәмрайим .
Мундақ еғир күнләрдин ,
Қутқузғайму худайим !

Яйи чиқти тутқили ,
Әждиһа болуп ютқили .
Черик милтиқ тәңләйду ,
Қомушлуққа атқили .

Мени тутуш қәстидә ,
Отни қойди қомушқа .
Хандин буйруқ чүшүпту ,
Солун көзүм оюшқа .

Қомушлуққа от қойса ,
Мән нузукни тапалмас .
Мән нузукни тапқанда ,
Тирик қолға алалмас .

Алтә ай болди ялғузмән ,
Қәшқәр йолин билмәймән .
Худа аман сақлиса ,
Черикләрни көрмәсмән .

Атам мени ойлайду ,
Назугум дәп йиғлайду .
Жан акамниң һәсрити ,
Йүрүкүмни тилғайду .

Қомушлуқта сайриған
Өрдәкмикин ғазмикин ?
Йүрүкүмни йерип бақ ,
Таза йери бармикин?

Шундақ еғир күнләрдә ,
Яр йенимда болсаңчу !
Мундақ күнни көргәндин ,
Йәр қойнуңға алсаңчу ?
. . . . . . . . . . . .
Кәпә қилдим яванъға ,
Черик кәлди даванъға .
Женим азла қалғанда
Тутулдум мән қаванъға .
Ахири миң бир мушәққәттә манжу чериклири Назугумни тутувалди . Пут - қолини мәһкәм бағлап , онлиған черик төт әтирапидин ялап , алди - арқисидин чарлап , удул или ямулиға елип кәлди . Ямул ичи алақзадиликкә толди . Потәйләргә жаллатлар қара қағидәк қонди . Назугум һаятидин үмид үзди :
Назук қоли бағланди
Өлтүрмәккә чағланди .
Қәшқәрдики атамниң
Йүрәк бағри дағланди .

Ялғуз ғериб нузукни ,
<< شىيەن >> Ямулға солашти .
Қан ичмәккә черикләр ,
Чүмүлидәк олашти .

Тутқун қилип Назукни
Қорқутқули болмиғай .
Бақи үчүн жан бәрсә
Дилда арман қалмиғай .

Дуваң хандин иәт кәлсә
Назугумни <<چېپىڭ>> дәп .
Юртдашлирим ейтиду
<< شېھىتلىكنى تېپىڭ >> Дәп.
Жяңжүн Назугумни сорақ қилди . Қәһриман нузук жяңжүн алдида мәрдсанә туруп сөздә қаттиқ елишти . Жяңжүн нузугумни дарға есип өлтүрүшкә буйриди . . .
Мойтуңза адәм деңизиға айланди . Назугум көз йеши қиливатқан қериндашлириға қарап :
__ Езиз вәтәндашлирим ! залимлар мени дарға асмақчи , қолидин кәлгинини қилсун , мән өлүштин қорқмаймән .Мән өлгән билән мениң қовм - қериндашлирим өлмәйду , - деди - дә , лағилдап титрәватқан жаллатқа хитаб қилди :

Буйруқиңни бәр жаллат
Мени дарға есишқа .
Әл қисаси минәлһәқ
Саңа йол йоқ қечишқа .

Мени дарға асқанда
Агаһ бол өз ешиңға .
Роһим гүрзи - умут боп ,
Бир күн тегәр бешиңға .

Әлқиссә , Назугум мәрданә һалда дар астиға өзи кәлди . Мәйданда қия - чия көтүрүлди . Назугум жараңлиқ аваз билән көкни ләрзигә салди :

Һечким мәндәк болмисун
Балаларға қалмисун .
Маңа кәлгән дәрд - әләм
Һеч бәндигә кәлмисун .

Сәл әмәстур аққанлар ,
Бизниң төккән йешимиз .
Қанлиқ қилич қәһридин ,
Кесилмәктә бешимиз .

Көйүп янсун заманлар
Тажу - тәхти күл болсун .
Әркинлик дүшмәнлири ,
Йәр билән йәксан болсун .

Ғәм - ғусигә баш әгмә
Әлни басқан түн кетәр .
От қуяштәк нур чақнап ,
Бизни парлақ күн күтәр .


Правка: Эмерен-Амрақ ***