1920-йилниң қишлиқи, асманни туман қаплиған, қуяш худди пәрдә арқисида ян’ған шамдәк ғува көрүнмәктә. Шәһәрни қәһритан соғуқ қаплиған. Рәстә кочилири адәт бойичә һәр әтигәнлики сүпүрүлүп тазилан’ғандин кейин непиз су чечилғанлиқи үчүн бир қәвәт муз қатқан иди.

Әнжан рәстиси вә башқа кочилардики һәрқайси дукандарлар бәқәсәм тон яки чәкмән чапанлириға сиптә орунуп олтуруп, кичиккинә сәндәлдики ялқунжап турған чоғни сунуп, тәсвий тартқан қоллирини пат-пат исситип, чоғларни тозитип қоятти. Ашпузуллардин қоюқ һор пурқурап туратти. Ашпәзләрниң херидар чиллиған авазлири, қасқан ачқан яки тәхсигә манта саниған варқирашлири аңлинип туратти. Кочида адәм өксүмәй уян-буян өтүшүп туратти. Тола адәмләр чәкмән чапанни болушичә чиң йөгәп иңикини мәйдисигә тиқип, бир мүрисини игиз, бир мүрисини пәс қилип, худди сиңаян маңғандәк илдам өтүп туратти. Бурнидин потлиси чиқип турған балиларму, чуруқлишип азғинә ғилтаң музни көрсә, шу анла наһал қоюп тейилип өтүшәтти. Арилап сарайлардин мата-чәкмән тайлирини көтүргән һаммаллар йүкниң еғирлиқидин мүкчийип аста қәдәм ташлап өтәтти. Һели у, һели бу көлдин су елип кәлгән соғичилар бирәр темим суниму йәргә төкмәстин, тохтамлашқан өйләргә йәткүзүш үчүн у кочидин чиқип бу кочиға өтүп кетәтти. Соғуқтин дуғдаймайдиған, учисиға, бәқәсәм яки Ават чәкминидин тикилгән сиптә тон, бешиға кәмчәт яки қама тумақ кийидиған бай вә байвәччиләр шалаң көрүнәтти. Омумән аддий чәкмән кийгән йелиң-йопуқ адәмләр тола иди. Буларниң ичидә чапанниң пешини көйдүрүп қойған, соғуқта чапанни чиң йөгәп, қолтуқини йиртип мазлирини чувуп қойған доғдайғучилар техиму тола иди. Кишиләрниң толиси қасқан тумақ кийәтти. Көк мовут ташлиқ Қәшәр тумиқи кийгән кишиләр шалаң көрүнәтти….

Қәшқәр қандақла болмисун ночи шәһәр иди. Қәһритан соғуққа қаримастин Түмән бойлирида, Юмулақ шәһәр көлидә, Турумтай көллиридә яшлар наһал қоюп муз тейилип ажайип пигура чиқирип оюн қилатти.

Қәшқәр һәвәскар шәһәр. Навайханиларда, тонур бешида, жараңлиған раваб садалири қулақни яратти.

Шәһәрниң һаммам кочисида бир топ жени чиң, техиму ночи балилар бар иди. Бу балиларниң учиси йерим ялиңач, путлири ялаңғидақ иди. Булар соғуқтин қорқмайтти. Әмма һаммам күлханисини толарақ чөргиләйтти.

“Қәшқәрдә яш балла һаммам астида күлдә ятурлар”

… …

Бу мисра шеир тарихий йиллардин буян материял сүпитидә тилдин-тилға көчүп сақлинип кәлмәктә. Бу мисра толарақ һаммам күлханисини макан тутқан ашу балиларниң әмәлий һаятидин тизилған тарихий мәрвайит болуши керәк.

Бу бир топ балиларниң баш-көзлири күлгә булған’ған, чачлири питилә болуп болуп гәдәнлирини япқан, қоллири қасмақ, кирләшкән, әмма көзлири қумчақтәк ойнап туридиған жени чиң балилар иди. Бу балилар зериксә бир-бирини күлгә бесишип ойнайтти. Қорсақ ачқанда, йүгүрүп берип навайхана, ашханилардин тиләмчилик қилип, тапқан нәрсисини йәп қорсақ тойғузатти. Кечиси һаммам күлханисини макан қилатти. Қәһритан соғуқниң йиландәк тиллири, бу балиларниң баш-көзини ялайтти. Йиландәк соғуқ һәм зәһәрлик қамчисини дәл шу йетимләрниң дүмбисидә ойнитатти. Лекин бу балилар бозәк болмайтти. Соғуққа қарши тәбиий күрәш қилатти. Өзлирини қәһритан соғуқниң һөкүмранлиқи астида йоқитип қоюшни халимайтти. Шундақ болғини үчүнму бу балиларниң бәдәнлири чиң, мәңзлири толуқ вә қипқизил иди. Кишиләр бу балиларни көргәндә “тоң тезәктәк чиң балилар икән” дәп һәйран болуп өтүп кетишәтти.

Шәһәр өз һаяти билән давам қилмақта. Бу балиларму өз йоли билән яшимақта иди. Бир күни бу балилар күлханидин чоғ тепип чоғни қолдин-қолға йөткәп, ким йираққа йәткүзиду дейишип, әмәлийәттиму қолидики чоғни йираққа йәткүзүш үчүн йүгүрүшүп шох ойнишивататти. Дәл шу вақитта, оттура бой, йоған-ялпу, кәң йәлкилик, чақмақтәк өткүр көзлүк, кәкә сақал бир адәм келип бу балиларға ечинишлиқ нәзәр ташлиди вә аста қәдәм бесип йеқинлап кәлди.

--- Әзиз балилирим, қәдирлик балилирим, женим балилирим! --- дәйтти у киши чәксиз меһри билән.

--- Әзиз балилирим, һалиңлар ушбу күн’гә қалғанму? Бешиңларни силайдиған кишиңлар йоқму?

Өз-өзидин сөзләп келиватқан кишини көргән балилар дәрһал күлханигә топлишип, ғужһмәклишип, қумчақ көзлирини парқиритип қарап олтурушатти. Бу киши уларға йеқинлап сориди:

--- Әй әзиз пәрзәнтлирим немә үчүн бу күлханидә ятисиләр? Маканиңлар йоқму?

--- Дада! --- деди балилардин бири, --- соғуқ дегән яман икән, күлгә киривалдуқ… ---бала сөзләп болупла йенидики балиларға қарап тилини чиқарди.

--- Тоғра еттиң!... деди бу киши ечинишлиқ аһаңда, --- соғуқ дегән бу дәһшәтлик мәрәз өз нәштирини силәрдәк ач-ялиңачларниң бәдинигә санчиғандур. Әмди шуни сорайки ата-анаңлар, өй-маканиңлар йоқму?

--- Ата-анимиз болса, өй-маканимиз болса бизму сәндәлгә чиқип кирип йотқанни йепинип ухлайттуқ!...

--- Барикалла, техиму тоғра жаваб бәрдиң! Барикалла!...

Бу чағда йәнә бир кочидин бир тиләмчи аял чөчүридәк үч балисини әгәштүрүп чиқип кәлди. Һәмминиң диққити шу тәрәпкә буралди.

 

Птимәмниң көңләки,

Сәксән йәрдин ямақи…

… …

Бу киши аялға вә униң балилириға қарап:

--- Сиңлим!... Балилириңиз бәк йопуңкән. Соғуқта тоңлап қалмисун! --- дәп аялға йеқинлап балиларниң бешини силиди, вә:

--- Болмапту-болмапту!... мундақ қилайли! Йүрүңлар һәммиңлар мениң өйүмгә бериңлар! Меһман болуңлар! Силәргә от синдуруп исситай, тамақ берип тоюндурай, шундақ қилсақ боламду?

Қулиқиға аңлан’ған бу гәпләрниң раст яки ялған икәнликидин гуманлан’ған балилар бир-биригә қаришип жим турушатти. Бу киши әһвални чүшинип:

--- Раст сөз, мән билән йүрүңлар, өзүм башлап берип меһман қилай!... --- деди.

--- Барсақ барайли, --- дейишкән балилар бу кишигә әгишип маңди. Аял гоя қандақ қилишини билмигәндәк жим туратти.

--- Силиму шундақ қилсила. Қорунмай маңсила, --- деди бу киши.

Бу киши аялни һәм бир топ балиларни әгәштүрүп өз өйигә башлап кәтти. (Давами бар)

2

Абдуқадир дамоллам йетимләрханисидин чиқип, өз өйигә кирипла мәхсум балисини чақирип, ичкәрки өйдин ғәллә сандуқини елип чиқишқа буйруди. Ғәллә сандуқиниң етини аңлиған мәхсум хушаллиқта қин-қиниға патмай йүгүргән пети ичкирки өйгә кирип, сандуқни көтүрүп чиқти. Униңға әгишип, мәсумниң валидәси Наилә ханим, һәммидин кичик қизи Аминәләр биллә чиқти.

--- Яалла, олаш-чолаш һәммиңлар чиқип немә болуштуңлар? --- деди дамоллам һәйран болған тәрздә.

--- Ғәллә сандуқ ечилғудәк дәп һәммимиз хушал чиқтуқ, қандақ болмаптуму? --- деди Наилә ханим мийиқида күлүп.

--- Чиққанлири бопту, әмма һәрқайсилириға зәрричә мәнпәәт тәгмәсмикин!

--- Мәйли… ғәллиниң ечилғинини көрсәкму бир пайда, -- деди Наилә ханим сәл нарази болуп, --- мән техи өмүрвайәт ечилмайдиған сандуқмикин дәптимән. Бичарә мәхсум балам ғәллиниң ечилишиға тәқәзза болуп һеч һали қалмиди. Сандуқниң қулупини һәр күни йүз қетим тарақлитиду. Тутмисила балам, дамолла дадилири хапа болиду, дәп тосуп кәлдим, мәйли дәп қоюп беридиған болсам қулупни аллиқачан чеқип ташлайтти.

--- Һә… … техи, мәхсум балам кәпсизлик қиптикән-дә! --- дамоллам мәхсум оғлиға қарап қойди. Мәхсум болса сәл-пәл қизирип туратти, кичик қиз Аминә сорашқа башлиди:

--- Дада, дада, бу сандуқта йимә бар?

--- Сандуқта липапа бар.

--- Йитапиниң ичидә йимә бар?

--- Униң ичидә немә бәрлиқини мәнму билмәймән.

--- Дадам силини голлаватиду, литапиниң ичидә лиқ пул бар, --- деди мәхсум иттиклик қилип.

--- Пулни йимә қилиду? --- кичик қиз билмигәнликтин сориди.

--- дадам бизгә бәрсә хәжләймиз, --- деди мәхсум сиңлисиға йол көрситип.

--- Силәр хәжлисәңләр тоғра кәлмәсмикин! --- деди дамолла өз балилириға етираз билдүрүп.

Бу сандуқ нәччә йиллардин бери ө ичидикиләрниң диққитини өзигә тартатти вә униң ечилмайватқанлиқи һәмминиң ичини ичини пушуратти.

Абдуқадир дамолла һижрәттин қайтип кәлгәндин кейин, Қәшқәр хәлқи бешида көтүргидәк һөрмәт қилди. Меһман’ға чақирди, бәзмиләргә тәклип қилди. Бундақ чағларда кишиләр дамолламниң алдиға пул қоюп дуасини алди. Униңдин башқа, дамолламға йәнә һәр хил киримләр --- өшрә, закат, сәдиқә, еһсан вә исқат липапилири келәтти. Бу киримләр башқа молла-алимларниң рисқи юртқа чечилғанлиқиға охшаш ғәйрий рәсмий кирим болсиму, әмма дамоллам уни өз шәхскә вә аилә хиражитигә қилчә тәсәрруп қилмастин, кәлгән пул, липапиларниң һәммисини мәзкур ғәлла сандуқиға ташлап, йоған қулуптин бирни селип, ачқучини өзи сақлап келәтти. Өй ичидикиләр бу сандуқта пул барлиқини аллибурун биләтти. Шуңа дамолламниң оғли мәхсум бирнемә йегүси кәлсә яки пул хәжлигүси кәлсила сандуқтики қулупни тарақлитатти. Валидәси Наилә ханим болса дамолламниң хаписи өрләп қалмисун дәп мәхсум балисини тосатти. Әмма сандуқниң ечилмаслиқиға өзиниңмй ичи пушатти. Шуңа һазир ғәллә сандуқ ечилған пәйттә, Наилә ханим ичини бошитивалмақчи болуп дәрһал сөз ачти:

--- Бу ғәллә қачан ечиларкин дәп чоң-кичик һәммимиз зар болдуқ. Бизниң өйимиз һазир гели билән тәң қәрзгә боғулуп кәтти. Әла хеним үч қетим дастихан қилип кәлди. Мән техи бир қетим яндурғу қилип бақмидим. Һажи хеним, Аман’гүл хеним, Нәжла хенимларму қанчә қетимдин дастихан қилип кәлди. Буларниң һәммиси қәрз болуп туруватиду. Бизму дастихан қилип баридиған һәр ишлар чиқти. Барайли десәк өйдә йоқ, бизни ким десә, дамолламниң қушначи дәйду. Етимиз улуғ, әмма бир йәргә дастихан қилип барғидәк һалимиз йоқ. Өзлириниң бу ишлар билән карилири йоқ. Тапқан нәрсини ғәллигә селип, һечкимгә көрсәтмәйла. Һазир мән хижаләт болуп ишиктин бешимни чиқиралмайдиған болдум. Адәмгәрчиликтин чиқипла кәттим!

--- Хеним, раса тошуп кетиптикәнла, -- деди дамолла күлүмсирәп, Наилә ханимниң көзигә қарап, --- силиниң чүшәнчилиридә, бир йәргә дастихан көтүрүп барса адәмгәчилик болуп, дастихан көтүрүп баралмиса адәмгәрчилик болмамдикән? Кәминилири бу чүшәнчилиригә қошулалмаймән. Мениң нәзәримдики адәмгәрчилик башқа гәп. Һәрқайсилириниң көтүрмәкчи болған дастиханлири адәмләр билән адәмләр, аилиләр билән аилиләр оттурисида болуватқан рәсмийәтләргә қарита ейтиливатиду. Кочиларда мәзә көтүрүп кетиватқанлар яки дастихан-тавақлирини зәмбилгә селип өтүватқанлар тола учрайду. Булар бәлким адәмгәрчилик қилип кетиватқандур. Әжәба, буларниң дастиханлири дуняда һечнәрсидин хижалити йоқ байларниң өйлиригә, бейип кәткән қази-қуззатларниң, әмәлдар-бәгләрниң өйлиригә, шу өйләрдики хенимларға болуватиду. Бу, худди яғлиқ үчәйгә яғ тиққандәк бир иш. Қошулмайдиғанлиқимниң сәвәблири мана мушу йәрдә. Хенимларниң адәмгәрчилик дәп көтүрүп маңған дастиханлири кочиларда ач-ялиңач йүргәнләргә, тул хотун, йетим оғулларға вә уларниң өйлиригә зади бармайдуя? Бизниң балилиримиз һаммам астида күлдә ятса, кочилиримиз тиләмчиләр билән толуп кетиватса, пүтүн шәһәрдә кәмбәғәллик, ач-ялиңачлиқ, қәһәтчилик һөкүмранлиқ қиливатса, бу хару-зарлиққа һечким адәмгәрчилик қилмиса, қандақ қилиш керәк? Биз мушу Қәшқәрдә туғулдуқ, өстуқ, бизниң күнимиз, иншаалла бирқәдәр яхши, бизниң қолимиздин қанчилик адәмгәрчилик кәлсә, биз у адәмгәрчиликни һалавәттин керилип, бурнидин яғ темип турған хенимларниң барикаллисиға қилмастин, бичарә, зәип, мейип, йетим-йесирләргә қилишимиз керәк.Шәһиримиздә кәмбәғәл жиқ, һәммигә қилишқа қурбимиз йәтмәйду. Әмдигинә йигирмидәк йетимгә адәмгәрчилик қиливатимән.Өзлири билән қәдинас болуп келиватимиз, мән қилған иш өзлиригиму тәәллуқ, әлвәттә. Қени, иккимизниң қудрити йәткән болса, пүтүн шәһәргә – пүтүн Қәшқәргә қилған болсақ бәк яхши болатти, һазир байлар, өлүмалар, әмәлдарлар, шәйх, мөтивәрләрниң һәммиси маңа қарши туруватиду. Улар мәдрис, вәқпиләрниң бирнәрсә ажритип беришкә мутләқ рази әмәс. Пүтүн кәспи-ғеми өз янчуқини толдурушта. Бу ғәллидики нәрсиләр маңа тәвә. Юрт алдимға қойди, алмисам рәнжийду, алдим, әмди өз хәжимгә тәсәрруп қилсам маңа рава боламду? Мәишитимиз оттураһал кетиватқан аилә сәдиқә-еһсан йесәк тоғра боламду? Китаблиримизда сәдиқә-еһсанниң хожиси --- кәмбәғәл, ажиз, йетим-мискинләр дәп баян қилин’ған. Шуниң үчүн биз ғәллигә қол салмаймиз. Буниң игиси --- кийимсиз, аш-нансиз, кочида қалған йетимләр болсун. Маңсила балам, йүгүрүп чиқип молла Савут акилирини қичқирип кәлсилә, ғәллидики пулларни тапшурувалсун.

Наилә ханим ажайип улуғ һәдис аңлиған иди. Толуқ чүшәнчигә игә болуп, хушхуй қияпәттә узун бир тиниқ елип, мәхсум балисиға қарап:

--- Маңсила балам, чапсан қичқирип кирсилә, --- дәп дамолламниң буйруқини күчләндүрди. Мәхсум чиқип анчә һаял бомайла молла Савут хәлпәт кирип кәлди.

--- Маву ғәллини бүгүн силигә тапшурай. Өз қоллири билән ечип, ичидә немә болса ениқ санап, дәптәргә ортилиқ қилип орнитип, йетим балиларға сәрп қилсила. Бир тийин, бир мисқал пул уян-буян болуп кәтмисун. Бизниң һазирқи ишимиз еғир, вәзипимиз чоң. Хәлқимизниң бешиға чүшкән тәнәззул бәкму еғир, аздур-көптур ағә қилмисақ боламду? Һазир хәлқимиз канариға есилған гөш, кавап зихлириға өткүзүлгән қийма, байлар, өлүмалар, әмәлдар-бәгләр хәлқниң гөшини бәррә каваб қилип иштиһа қилмақта. Әғярлар (Ин’глизлар, Шивитлар) хәлқниң әмгәк тәрлири, иссиқ қанлирини қәдәһләргә толдуруп ичмәктә. Молла Савут, һошяр болсила, каллилирини силкисилә. Вәзипә бәк еғир … қени, ғәллини санап бақсила.

Молла Савут ғәллини төкүп, қәғәз пул, күмүш пулларни өз қоли билән санап дәптәргә чүшүрүшкә киришти.

Дамоллам болса, өз йнанчуқидин бир сәр тәңгә чиқирип, өй хиражити дәп Наилә ханимға узатти. Мәхсум балиси билән Аминә қизни һәм наүмид қилмай, бирдин тийин пул берип рази қилди. (Давами бар)

 

3

 

--- Беши ишшип қалған адәм-дә,--- деди қара сақал, юмулақ йүзлүк кәлгән кәлгән Таһир дамолла, --- кочида йүргән бирнәччә йетим оғлақни йиғивелип бақимән, тәрбийәт қилимән дәп йоқилаң ишқа бикардин-бикар аварә болуватиду!

--- Худа салған кой дисилә, уни тартмай нә чарә! --- деди Һелим мәзин қапақлирини учуруп.

--- Өзүмни чағлимай шилтиң етиптимән, паласқа йөгинип һәптә йетиптимән дегән шу-дә? --- деди учлуқ сақал, пакар бойлуқ Обулқасим мөтивәлли, --- йетим оғлақларни кочидин йиғивелип аридин һәптә өтәр-өтмәйла бақмақ еғир келип, мәдрисниң әвқаплиридин бирнәрсә ажритип бериңлар дәп һәммини аварә қиливатиду!...

Ханлиқ мәдрисидә пешинни оқуп чиққан бирнәччә тәқвадар киши дәрваза астидики супида олтурушуп Абдуқадир дамолла Бинни Абдуварис Қәшқири тоғрисида шикайәт қилмақта иди.

--- Кочида өзиниң күнини өзи елип келиватқан йотқан теши һарамзадиләрни йиғип қоюп, бақмақ тәс кәлгәндә әвқапқа чаңгал салса тоғра келәмдикән? --- деди Таһир дамолла қошумисини түрүп, --- Һәр бир мәдрисниң өзигә яриша қорсиқи, йиқилған теми, ямайдиған төшүки болиду. Мана шу қорсақлини беқиш, төшүкни ямаш керәк әмәсму? Әвқапни йетим оғлақлиға йедүрүвәтсәк қалған ишқа қандақ қилғулуқ? Ойлимастин ағзини қаптәк ачидикән.

--- Һазир бу адәм шәһәргә сиғмайватиду, --- деди Һелим мәзин өз пикрини қуввәтләп, --- уни ундақ дәватқан, буни бундақ дәватқан, байларниң яқисиға, өлүмаларниң пешигә есиливатқан, һәрқайси ханиқа-мәдрисләргә чаплишиватқан, бунисиғу мәйли, Ин’глиз консулханиси, Шивит дохтурханилириғиму тил селиватиду. Бу һәммидин ямини десилә! Ин’глизлар бизгә немә қилди? Шивит дохтурханиси немә яманлиқ қилди? Немишқа ойлимайдиғанду?

--- Бу адәм өзи өлүма болсиму жәдитлик йолиға кирип қапту. Шуңа жими ишқа чат керип һәммигә чаң селиватиду!

--- Ин’глизлар билән Шивитларға чаң салғини бәк қамлашмиди. Улар билән чақчақлишидиған хәқ әмәс, улар дегән дуняни сораватқан хәқ! Тәқсир дамоллам, “Жаһан’гир” дегәнниң сиғиси немә? --- дәп сориди Һелим мәзин сөзиниң ахирида.

--- “Жаһан” дегән 18 миң аләмни көрситиду. “гир”дегини тутқучи демәктур. Жаһан’гирниң мәниси жаһан тутқучи дегән болиду. “Лахшә” дегән чоғ демәктур, от тутидиған әсвабни шуниң үчүн “лахшигир” дәп атаймиз. Валлаһу аләм биссавап … … --- Таһир дамоллам жаваб бәрди.

--- Яалла, яалла дамоллам. Абдувәли бай мәдрисисини қочуп умач қиливәтти, --- Таһир дамолла қошумисини түрүп, чоң мәсилидин хуласә чиқирип чүшәнчә бериватқан тәрздә давам қилди, --- Мәдрисә оқушқа жуғрапийә, тарих, һәндәсә дәрслирини киргүзимиз дәп талипларниң каллисини айландуруп қаймуқтурувәтти. Талиплар һазир я униңдин, я буниңдин бәһри алалмай, кәптәрвазниң қапиқидәк шуруқлап кәтти, әзәлдин оқутуливатқан қаидиси билән маңса өз йоли билән кетивәрмәмти?!

--- Мәдристә нахша өгәткән нәдә бәр? Өтүп кетиватсам Абдувәли бай мәдрисидә гүр…гүр… нахша авази, худая това дәп қаптимән. Бу адәмниң қилиқлириға худая това демәктин башқа чаримиз йоқ, болмиса мәдрис дегәнниң таәт-ибадәт қилидиған жай икәнликини, нахша товлиса гунаһ болидиғанлиқини өзи обдан чүшиниду, --- деди Қасим мөтивәлли.

--- Алимниң үстидин шикайәт қиливәрдуққу?! Бу яхши боламду? --- деди әтигәндин бери сөзгә арилашмиған Тәвәккүл хәлпәт сүрлүк қияпәттә, --- бу адәм бизниң Қәшқәрдин чиққан улуғ алим, улуғ пәйласоп. Дамолламниң нурғун китаблири Ташкәнт, Қазан мәтбәәлиридә нәшрдин чиқти, «Ершадил Муслимин», «Муптаһил Әдәб», «Әқайид Зөрүрийә», «Ибадәт Исламийә», «Бидайити Сәрп», «Һидайити Нәһви», «Шәрһ Амали» вә башқилар. Бу китаблар нәшрдин чиқип, дәрслик болуп оқулуватиду, йәнә «Жаваһирул Иқан» китаби Мисирдәк чоң ирфан шәһиридә алаһидә тәқдиргә игә. Жуғрапийә, һәндисә (археологийә) нусхиси йоқалған болсиму, йиғип етқанда, бу киши бир алим. Мутәпәккур, пәйласоп, бизниң Қәшқәрдин мушундақ алим чиқсуну, иптихар болушни қайрип қоюп, ғажиғили турсақ зади қандақ болар?! … … Бизниң бу пеилимиз! Һәй бизниң бу пеилимиз бизни қандақ ризаләткә ташларкин!... …

Әтгәндин қизғин шикайәт қилғучилар қапақлирини селип жимжит олтурушуп бир һазадин кейин тарқилип кетишти …

 

4

Қәшқәр 1-мәдрис (Абдувәли мәдриси дәпму атилиду) айванчисида Абдуқадир Дамолла Бинни Абдуварис Қәшқири вәз оқумақта. Йүзлигән талиплар пүтүн вужуди, толуқ иштияқи билән қулақ салмақта иди. Дамоллам сөз ахирида қолиға «Нәсиһәти Аммә» нусхисидин бирни елип оқушқа башлиди.

Бисмиллаһир Рәһманир Рәһим

Ислам алиминиң данишмәнлири вә диянәт жаһанниң ихласмәнлиригә рошән вә һувәйда болсунки, дуня вә ахирәтниң саадәт шарапәтлири яхши әмәлләр билән һасил болур. Бу әсрардин илгирики өлүмалиримиз вақип болуп, тамам һиммәтлирини яхши әмәлларни қилмаққа вә уни башқиларға билдүрмәккә сәрп қилишти. Шул улуғлиримизниң һиммәт вә ғәйрәтлири сайәсидә ишларниң һәқиқәтлирини тамам аләмгә билдүргән иди. Иттипақ, илим-мәрипәт, инсап, адаләт ашкара болуп, зулум-сәтәм, ихтилап, иттипақсизлиқ вә жаһаләтләр синиған иди. Әпсуски, қайси күники әлниң әхлақлири бузулуп, әмәл салиһәлириғә нуқсан йетип иттипақлиқ йоқалди. Суслуқ, бикарчилиқлар зулум-хиянәтләр пәйда болди. Илим-мәрипәт кемәйди. Әлниң шан-шәвкити йоқилип, хар зәбунлуқлар йүзбәрди. Сәпәр йүрүшлиримигә хурапатлиқлар арилашти. Иззәт-абруйлиримиз қолдин кәтти. Мухалиплар (жаһан’гилар) вәтинимизгә қол сунушқа башлиди. Инсап билән яхши мулаһизә қилсақ, бу зәбунлуққа сәвәб өз пеили етибаримиздур. Һазир биз һәммә жәһәттин пәришан, хар-зәбунлуққа, ғәм-күлпәт, әпсус-надамәттин башқа илажимиз йоқтур. Зираәт, тижарәт вә санаәтләрдә һәммә милләтләр (әлләр мәнисидә)дин төвәндурмиз. Келиңлар, әй қериндашлар! Бу зәбун-жаһаләтлиримиз үстидин пикир-мулаһизә қилайли, һазирқи тәнәззулдин ғәм-әндишә қилайли! Өлүмалиримиз яхши әмәлләрни бизгә кәмәйәнбәғи билдүрсунләр. Растлиқ вә тәрәққиятниң йоллирини көрсәтсунләр, һалимиздин вә йетим-мискинләрдин хәвәр елип, өшрә-закат вә сәдиқә-еһсанлар билән уларни тәрбийәт қилип, уларни дунядики назу-немәтләрдин бәһримән қилсунләр. Уларму хәлқ вә милләткә хизмәт қилсунләр, әр-хатун’ға охшашла илим тәләп қилмақниң зөрүрлүкини мулаһизә вә етибарға елип, қизларға мәхсус мәктәпләр бина қилсунләр. Шуниң үчүнки, кичик бала надан анисиниң тәрбийисидә яман хулуқ-наданлиқ кәсп қилур, кичикликтә орнашқан яман хулуқ вә наданлиқни түгәтмәк мушәққәттур. Әгәр аниси оқуған, билгән болса, балини яхши әхлақ билән тәрбийә қилур. Кичикидә тәрбийә көргән бала чоң болғанда камаләт һасил қилмиқи асан болур. Һәммимиз инсап қилайли! Истиқбалимиздин әндишә қилайли, муқәддәс вәтинимизни, хәлқимизни һәр хил тәдбир-илажлар билән муһапизәт қилайли. Тола бичарә йетим-ажиз балилар чарисизлиқтин, илим-мәрипәтниң йоқлуқидин биганиләрниң мәктәплиридә (Шивит миссионерлири ачқан мәктәпни көздә тутиду) аш-нан дәп оқуп гумраһ болушурләр. Инсанлиқ ғәйрәтлиримиз билән уларни халас қилмаққа чарә издәйли. Бу заман интибаһ (тәнбиһ) вә агаһлиқ замандур. Ғәпләт вә бипәрвалиқ замани әмәстур. Илим-мәрипәт дәвридур, жаһаләт вә наданлиқ дәври әмәстур. Сәи вә ғәйрәт вақтидур. Суслуқ вә бикарчилиқ дәври әмәстур. Башқа милләтләр илим-мәрипәт саһәсидә һавада учмақта, суниң тәктидә гоя қуруқлуқта йүргәндәк йүрмәктә. Бизләр һонуз вә ғәпләт уйқусидадурмиз. Уйқу өлүмниң муқәддимисидур. Бу тәрздә даим ухлимақ пана вә һилакәттур. Уйқудин бидар болайли. Һели һәм вақит пурсәт бардур. Наүмид болмақ рава әмәстур. Лекин башқа кәсп вә тәләпләр сәидисиз мәтлуб һасил болмиқи адәттә жари болмиғандур. Жәдду-жәһәт сәи ижтиһат қилмақ зөрүрдур.

Вәссалам

 

Талиплар һаяжанлан’ған һалда Дамолламға тәлмүрүп қарап туратти. Дамоллам талипларға бир қур нәзәр ташлиғандин кейин ахирқи сөзлирини давамлаштурди:

--- Ушбу «Нәсиһәти Аммә» вәрәқисиниң пүтүн мәзмуни бизниң һазирқи әң кәскин пикирлиримиз --- муддиалиримизниң мәжмуәсидур. Бу вәрәқиләрни һәр бир талиплиримиз йүзләп нусхилар елип хәлқ аммисиға оқуп тәшвиқ-тәрғип қилишиңизларни вәтән йолида вәзипә қилимиз. Хәлқимиз чүшәнсун, хәлқлиримизгә бир-бир нусхидин тарқитип бериңизләр. Уларму өй-аилилиридә оқуп чүшәндүрсун. Бу вәзипимизни яхши әмәлләр жүмлисидин дәп тонуп ижра қилаламсизләр?

Талиплар бирдин чуқан селип: “Ижра қилимиз!” дәп қизғин ипадә билдүрүшти, дамоллам үсти-үстигә “Барикалла!... …” ейтип талипларға вәрәқә тарқатти.

 

5

 

Қәшқәр Һейтгаһ ичи. Жәнубий ян ишик тәрәптики пишайван астида, чаққан’ғинә иһатә тағақ (вадәк) ичигә қазиханан жайлашқан. Тағақ ичи пакизә сүпүрүлүп, бора ташлан’ған, бора үстигә ақ кигиз, униң үстигә непиз йөгәк көпә ташлан’ған, Қәшқәрниң төт қазиси йүкүнүп олтурушқан иди. Ян ишик тәрәптә қазиханидин сәл нерирақта сәллисигә қомуш қәләм қистурған хәттатлар кичик курсиларда олтурушқан иди. Шу пәйттә нә дәвагәр, нә әрз яздурғучи йоқ болғанлиқтин сәл ара иди. Абдуқадир Дамолла Бинни Абдуварис Қәшқири ян ишиктин кирип кәлди. Хәттатлар дәрһал орунлиридин туруп салам берип һөрмәт көрсәтти. Дамоллам илик алғандин кейин, топтоғра қазихана алдиға кәлди:

--- Әссаламу Әләйкум!... …

--- Вәәләйкум Әссалам… … --- төт қази тәңла илик елип орнидин туруп һөрмәт көрсәтти вә бисатқа тәклип қилди, --- кәлсилә дамоллам, бисатқа кәлсилә!

--- Рәһмәт, мән бүгүн башқа иш үчүн кәлдим, дәвагәр сүпитидә мушу йәрдә өрә турай, --- деди дамоллам.

--- Немә дегәнлири у, кәлсилә чахчақ қилмай, --- деди Һәсән қази күлүмсирәп.

--- Чахчаққа ваит зайәдур, бу муһим иш үчүн һәрқайсилириниң өйлиригә алаһидә бир-бирләп беришим лазим иди, һөрмәтсизлик қилип бу йәргә бесип кепқалдим. Маап қилишсила, мән бу өтүп кетиватқан күнләргә задила қанаәт қилмидим, рази болмидим. Вәтинимиз – хәлқимиз наданлиқта, жаһаләттә ятмақта, ғәпләт патқақлириға патмақта. Бу яхши һадисә әмәс. Бу ишларға һәрбир виждан игиси қандақму тақәт қилип туралисун! Һәммә ишлар кона қелипта – қилчә йеңилиқ йоқ. Вақит, дәвр бикар өтмәктә! Бу қатмаллиққа қандақму рази болғили болсун! Қандақму чидап турғили болсун? Һәрқайсилири юрт атиси, өлүма-кирамлар, әлвәттә вәтәнниң ғемини қилип, хәлқниң бешини оңшап, аватлиқ, мәрипәтлик, бәхт-саадәтлик йолларға башлап меңишлири лазимдур. Әгәр инсап таразимиз билән тәпәккур хияллиримизни өлчәп көрүдиған болсақ, биз өлүма фәзлаларниң хәлқни мәрипәткә башлаш, ойғитиш вәзипилиримиз бардур. Әгәр ундақ болмиса, биз немә үчүн оқудуқ? Хәлқ үчүн, вәтән үчүн хизмәт қилмиған илимниң немә зөрүрийити болсун? Буни ойлап көрүшимиз лазим әмәсму?

--- Кәлсилә дамоллам, бисатқа кәлсилә, бүгүн сәл-пәл чечилип қапла, кәлсилә, олтуруп алдиримай сөзлишәйли! --- дамолла Абдуғопур тәәдди қилған тәрздә дамолламни бисатқа тәклип қилди.

--- Мән’ғу чечилғиним йоқ, лекин чечилсамму һәққим бар, --- деди Абдуқадир дамолла техиму ечилип, --- биз һәммимиз қанчә йиллар риязәт чекип оқуп кәлдуқ. Хәлқни наданлиқтин қутулдуруп йоруқлуққа, жаһаләттин қутулдуруп мәрипәткә башлаймиз дәп оқудуқ. Һала бүгүн юртқа келип, қази-қуззат, мупти-әләм вә йәнә бирмунчә мәртибиләргә игә болуп, хәлқниң һөрмитигә сазавәр болуп қанаәт қилсақ, һозур-һалавәт, раһәт-парағәт уйқусиға чөксәк, буниң қаршисида юртимиз жаһаләттә қалса, хәлқимиз хурапатлиқ патқиқиға чөксә ақивитимиз қандақ болар? Бу ақивәттин немә үчүн қайғурмаймиз? Һазир хәлқимиз илим-мәрипәткә тәшна, тәрәққиятқа тәқәзза болмақта, бизниң хәлқни мәрипәткә вә тәрәққиятқа башлайдиған һечқандақ вәзипимиз йоқмидур? Өлүмаларниң намаз чүшүрүш, исқат елиш, нәзир-чираққа бериш, дуаханлиқ қилиштәк қелиплашқан адәт ижрасидин башқа һечқандақ яхши әмәллиримиз йоқмидур? Немә үчүн ойлашмаймиз?

--- Барғанчә қайнап кәттилилиғу! Бу аләмниң қайниғучилики йоқ, тәқсир! --- Ислам қази қапиқини селип нәсиһәт тәриқисидә сөз қистурди.

--- Қайниған болсам яхши қиптимән. Биз оқуған өлүмалар худди канаридики гөшкә олашқан чивинләрдәк мәдрисидики әвқапқа, қазиханидики мөһүр һәққигә, ишқилип қәйәрдә мәнпәәт болса, шу йәргә топлинивалғанлиқимизға, инсап һәвзини қурутуп, тәмә патқақлириға чөкүвалғанлиқимизға, вәтән-хәлқниң һалу-әһвалиға көзимизни юмуп, дәрт-пәрятлириға қулиқимизни етип гас-әма болувалғанлиқимизға қанчә қайниған болсам шунчә яхши. Немә үчүн қайнимәйдикәнмән? Қени, һазир әһвалимиз қандақ болуватиду? Әзиз балилиримиз һаммам астида күлдә ятмақта. Тиләмчи-саиллар күнсанап көпәймәктә. Һазир өшрә-закат, әвқап малийилирини өз нәпсимизгә тартип, йетим-йесирларға сәрп қилмайватимиз. Немә үчүн уларға хәйрхаһлиқ қилмаймиз? Мәктәпләр ечип өз балилиримизға ғәмхорлуқ қилсақ немә ямини? Дарил’етам қурсақ болмамду? Һәрқайсилири юртниң көзи, хәлқниң беши, һалбуки хәлқимизни илим-мәрипәткә, тәрәққиятқа башлимастин, пүтүн ижтиһат, пүтүн иштияқ билән мөһүр һәққигә мәптун болуп, күндә чүшкән тәңгиләрни әврәзгә көмүп хатиржәм ухлашсила, хәлқимизниң һали қандақ болар? Кәлгүси истиқбалимиз нә күлпәтләргә гириптар болар? Биз өз балилиримизға мәктәп ачмай ташливәттуқ, әмма Явропадин кәлгән әғярилар уларни өз қойниға алмақта. Ин’глизлар, Шивитләр шипаханиләр қуруп һәқсиз давалаш усули билән хәлқимизни өзигә тартмақта. Улар хәлққә бир мисқал тәсир көрситиш үчүн йүз сәрләп тәңгә сәрп қилмақта. Биз болсақ хәлқни өзимиздин техиму йирақлаштуруш үчүн һәдәп хәлқтин көпләп пул алмақтимиз. Һәр хил жаза чарилирини қоллинип хәлқниң бешиға дәррә селип жараһәтләндүрмәктимиз. Әгәр бу тоғрида қайғурмайдиған болсақ кәлгүси әвладлиримиз алдида би наһайәт уятқа қелишимиз, ләнәт-нәпрәткә көмүлүшимиз муқәррәр гәп!

--- Чечилип, қайнап бесилмай, ахири исян көтүрүшкә башлидила тәқсир, исянкар болмақ яхши иш әмәс, өзимизни сәл бесивалайли, өз мужадилимиздин чәтнәп кәтмәйли! Ин’глизлар, Шивитларға тил тәгкүзмәйли, улар бизгә меһман!... … --- деди Абдуғопур дамолла қапиқини түрүп.

--- Әгәр исянкар болалиған болсам миң қәтли шүкри, --- деди Абдуқадир дамолла көкрикини керип, --- тәқсир дамоллам Ин’глизлар, Шивитлар қандақ қилип бизгә меһман болуп қалди? Уларни ким чиллап кәпту? Өзлири чиллиғанму-я? Яки қуда чүшүп қойлиму? Тәқсир каллини силкиветип сөзлисилә! Улар бига зади меһман болалмайду. Меһман болушиму мумкин әмәс, Улар тажавузчи, улар жаһан’гир, һазир қуйруқ шипаңшитип кәлгән билән, аста-аста гиләмлиримизни елип бизгә бория қалдурғучи булаңчи. Биз қанчә хурапатқа чөксәк улар шунчә хуш болиду. Чүнки ғәпләт уйқусиниң мәст қилғучи дорилириниму улар бизгә ичкүзгәндур. Улар бизгә меһман әмәс, бәлки йилтизимизни қирқийдиған зүлүк суйқәстчи, калла кесәр, қатил, қан шориғучи ялмавуз. Меһман дегән сөзни иккинчи еғизлириға алмисила, хәлқи аләм алдида асий гунаһкар болидила… уят болиду, тәқсир!

--- Мән гунаһкар болуп қалдимму? --- Абдуғопур дамолла чачрап тәәддилик билән жавабән сөз қилди, --- бу ишларға неманчә қилила? Исян көтүрмәк асан, лекин ахирини чиқармақ тәс. Ин’глиз, Шивит дегән’гә тил тәгкүзгили боламдиған! Ойлапрақ гәп қилсақ болиду, уларниң һөддисидин чиқмақ тәс болармикин!... дамоллам тола…

--- Мана мәндурмән, һөддисидин өзүм чиқимән. Силичә болғанда өйүмгә киргән оғрини меһман десәм болидикән-дә?... --- Абдуғопур дамоллиниң сөзини кесип жаваб қилди Абдуқадир дамолла.

--- Дамоллам сәври қилсила, --- деди Абдуғопур дамолла авазини сәл пәсәйтип, нәсиһәт аһаңида, --- өзлири чәккән риязәт аз әмәс, илим-пәзиләттә һечкимдин кәм қалмайла, көп йиллар илим тәһсил қилдила, қилған әжрилиригә яриша Худавәндикерим илим ата қлди, мәртибә бәрди, ризқи-нәсивилирини юртқа чачти. Мана әмди өзлириму бизгә охшаш юртқа чечилған ризқи-нәсивилирини худди дәрядин белиқ тутқандәк, бағдин шаптул үзгәндәк йиғип йәйдиған вақитлири кәлди. Мана бизгә қайлисила, биз шундақ қиливатимизғу! Буниң немә ямини болсун? Қазиханигә кәлсәк, күнигә төт-бәш сәр тәңгә тапавәт болиду, тәңгиләрни янчуққа селип өйгә қайтимиз. Дуняда алтун-күмүшниң жараңлишидин артуқ хуш аваз барму? Һа-һа-һа… алтун-күмүшниң садасини аңлап өйимиздә тинч ятсақ, бу немә дегән саадәтлик иш-һә! Юртниң иши, хәлқниң тәқдири алланиң илкидики иш. Худаниң тәқдирисиз қил тәвримәйду. Биз бәндиләр юртниң ишини һәл қилип кетәләймизму? Бизниң Худаға қуллуқ қилмақтин башқа һечқандақ вәзипимиз йоқ, тәқсир!...

--- Яалла, яалла!--- деди Абдуқадир дамолла, ғәзәп билән титрәп, --- ажайип кәм әқиллик билән сөзләп қойла. Илмий мәнтиқтин толиму кор икәнла. Әгәр силидәк өлүмаларниң чүшәнчиси шундақ болидиған болса, бизниң қиясимиз немигә охшап қалар? Таңла мәһшәрдә сүрити мубәдил болуп кетәрму? Мән техи силини хели оқуған, иқтидарлиқ, мәнтиқ игиси дәп биләттим, әжәба… мән техи билмәптикәнмән. Силиниң аву йоған қорсақта немә бар? Зади немә бар?

--- Қорсақта тәқсир, әтигән ичкән қаймақ чай билән һалва, андин худа бәргән ризқ-нәзирдә йегән бәттә полу бар. Худа бәргән ризқиға исян көтүрүп, келиштүрүп йейәлмигән кишиләрниң қорсиқи силиниң қорсақлиридәк һәмишәм пүчәк туриду. Өзлири қушначим әтигән бәргән атилини ичипла кәлгәндәк турила!--- Абдуғопур дамолла музәмәт қилип күлүмсириди.

--- Тоғра, мән әтигән атила ичтим, атила бизниң тарихий ән’әнивий ғизайимиз. Өзи күчлүк ғиза. Пүтүн бәдән’гә қуввәт қилиду. Биз атила ичкинимизгә шүкри қилимиз вә иптихарлинимиз. Силиниң пәдәр рәһмитиму атила ичкән, шуниң күчи билән өзлирини апиридә қилған. Буниңға йәнә немә дәйдила! Биз техи силиниң йоған қорсақлирида илим-ирфан бармикин дәп йүрүптуқ. Бүгүн мәлум болдики, силиниң қорсақта ирфан әмәс, бәлки мәйнәт чириндиләр толған икән, буни ашкарә қилип неманчә рәсва болила!

--- Бәс… бәс, --- деди Ислам қази. Бу икки өлүманиң барғанчә чиңқап кетиватқанлиқини көрүп оттуриға чүшти, --- Абдуқадир дамоллиниң дегәнлири тоғра. Хәлқниң ғемини қилиш, юртниң истиқбалидин қайғуруш зиянлиқ иш әмәс. Биз өлүмалар әлвәттә мулаһизә қилишимиз керәк!

Дамолла Абдуғопур, ғәзипини бесивалалмай, орнидин дәс туруп ат қамчисини алди-дә, ташқириға қарап маңди. Ислам қази сөзини бурап:

--- Хош тәқсир, нәгә? --- дәп сориди.

--- Хош, мән дотәй ямулиға берип келәй! --- деди Абдуғопур дамолла. У аччиқида чиқип кәтти. Башқа қазилар лам-жим демәй сүкүт ичидә қалди.

--- Болапту! Чоң болса дотәйниң алдиға барар! --- деди Абдуқадир дамолла писәнт қилмай, --- бизни туғуп өстүргән вә аш-нан берип бешида көтүрүватқан әл-юртни унтуп қалмаслиқимиз керәк. Өшрә-закат, сәдиқә-еһсанлар һәқ жайини тапмиди. Аз сандики кишиләрниң янчуқиға чүшүп зайә болмақта. Әгәр биз бу мәбләғләрни һәқ жайиға сәрп қилип, өз балилиримизни тәрбийә қилсақ, буниң немә зийини? Юртимизни тәрәққиятқа башлисақ немә ямини? Юртимизда миңлиған, түмәнлигән пәрзәнтлиримиз ач-йлиңачлиқ азабини чәкмәктә. Бу сәвәбтин улар өзлирини мудахиличиләрниң қойниға атмақта. Биз буниң алдини тосмай боламду? Бизму әзәлдин қавул хәлқ идуқ. Памирдин таки узақ Алтайғичә чадир-баригаһ қурған идуқ. Әпсуски жаһаләт, наданлиқ, бихутлуқ, иттипақсизлиқ, көрәлмәслик, мәнмәнлик, шәхсийәтчилик бизни гумран қилмақта. Әлвәттә ойлап көрәйли, ундақ қилмайли! Хәйр-хош, мән кәттим. Әссаламу Әләйкум.

Абдуқадир дамолла қазиханидин чиқип кәтти. Қалған қазилар бешини төвән салған пети бир һаза жим олтурушти. Андин бешини көтүрүп бир-биригә қарашти.

--- Бу аваричилиқни көрсилә! --- деди қазилардин бири.

--- Хәпшүк! --- деди йәнә бир қази.

--- Ундақ дегилиму болмайду, --- деди Ислам қази, --- һәрқандақ иш худаниң тәқдиригә бағлиқ, бу адәмниң дилиға бу улуғ қайғуни Худа салған икән, шуниң зарини қилмай амал йоқ!... --- у улуғ-кичик тинди. (Давами бар)

 

6

Өмәр байниң Әнжан рәстисидики кантур һойлиси гәрчә таррақ болсиму, һәшәмәтлик иди. Нәқишлән’гән түврүкләр, ойма гүллүк гарнизлар һойлиниң һөснини толиму ачқан иди. Тәштәкләрдики һәр хил гүл, қәпәзләрдики шатутлар, өз яришиқида рәтлик орунлаштурулған иди. Өмәр бай бу кечә Нәзәрбағдики һойлисиға қайтмай шәһәрдә болған иди. Әтигәнликтә бамдатни өйдә оқуп болғандин кейин, кантур алдиға келип, наштиға чай кәлтүрүлүш арилиқида тәсвий серип дуа оқуш билән бәнт олтуратти. Бирдинла һойла дәрвазисиниң һалқиси тарақлап, униң диққитини бузди. Хизмәткар бала дәрһал берип һойла дәрвазисини ачти, һойлиға Абдуреһим байвәччә башлиқ 3 киши кирип салам бәрди. Улар дәрһал Өмәр байға қол берип көрүшкәндин кейин кантурни чөридәп олтурушти вә қисқа қилип аманлиқ сорашқандин кейин, Абдуреһим байвәччә сөз ачти:

--- Бүгүн кечә шәһәр оңтәй-тоңтәй болуп, адәмни паракәндә қилидиған бир иш бопту.

--- Немә иш бопту? Топан баласи кәлмигәнду? --- Өмәр бай бихәвәр болғачқа бихираман сорап қойди.

--- Топан баласидин кәм әмәс! --- деди Аблирахун бай.

--- Һә, немә гәп?

--- Кечә дамоллам өз талиплирини башлап берип Шивит дохтурханиси ачқан мәктәпни, униң мәтбәәлирини чеқип ташлапту!

--- Немә? --- Өмәр бай сәл жиддилишип, рәңги өзгәргән һәм көзлири чәкчәйгән һалда сориди, --- қайси дамолла?

--- Қайси дамолла болатти! Бизниң Абдуварисчу!

--- Һә, дамолла Қадирму? Мәктәп қәйәргә тақишипту?

--- Шуни демәмла? --- деди Абдуреһим бәйвәччә.

--- Қәшқәргә сиғмайватқини, өзичә мәсләк мәстаниси болуп, бурғуси тутуп немә қилишни билмәй көзигә һечнемә көрүнмәйватқини, --- деди Абла Ахунбай жидди аһаңда, --- Бизғу мәйли, Ин’глиз-Шивитләргә мушт көтүргини қамлашмиди. У хәқ бизгә немә яманлиқ қилди? Шунчә йирақ жайлардин келип, қолидин келишичә яхшилиқ қиливатиду. Биззә вапаға жапа барму десә биргә икки десәк қамлишамду? Бу раса һөрмәтсизлик болиду. У хәқниңму әлвәттә көңли бар. Әгәр аччиқи келип қалса, тамашани шу йәрдә көрсәк болиду. Бизниң пүтүн жан томуримиз шу хәқниң қолида әмәсму?

--- Әстағпирулла!... --- Өмәр бай сақилини тутамлап сийрип, дәрқәм олтурған байларға қарап титрәп деди, --- бу дамолла тавақни чеқип қоюпту-дә!

Һойла ишикиниң һалқиси йәнә тарақлиди. Хизмәткар берип ачқандин кейин, һойлиға Мамут бәг кирип кәлди. Бу адәмниң қошумиси даим түрүклүк болғини үчүн Мамут хапилиқ дәпму атилатти. У кирипла:

--- Сәһәр берип Һәсән Шивит билән учраштим. У киши қаттиқ кайиди. Каллиси қетип, ишниң ақивити қандақ болар дәп бешини чайқап қалди…

--- Әлвәттә шундақ болиду, --- деди Абдуреһим байвәччә сөзини давамлаштуруп, --- Қәшқәр байлириниң түмән сәр йипәклири, түмән-түмән терә-үчәйлири, миңлап зилча-гиләмлири у хәқниң қолида туруватса, улар шу малларниң бәдилигә бизгә мәнпәәт бериватса, биз Қәшқәрлик тузуңни ичип тузлуқуңни чақай десәк қамлишамду? болидиған иш болди. Әмди қандақ қилимиз? --- Өмәр бай қошумисини түрүп әқил сориғандәк соал қойди.

--- Яхшиси Ин’глиз консулханиси билән Шивит консулханисигә берип өзрә ейтишимиз керәк, --- деди бирси.

Көпчилик бáшлирини лиңшитип тәстиқлашти.

Өмәр бай, Абдуреһим байвәччә башчилиқида он’ға йеқин чоң-чоң байлар нобеши кочиси билән Сәмән тәрәпкә чиқип Шивит консулханисигә киргәндә уларни консул хадимлиридин бири күтүвалди. Байларниң келиш мәқситини сориғандин кейин, уларни һойлида қалдуруп, өзи ичкири кирип кәтти. Байлар һойлида 10 минут сақлиғандин кейин, һелиқи хизмәтчи чиқип консулниң меһман қобулханисигә тәклип қилди. Байлар меһманханигә кирип өз һөрмити бойичә олтуруп болғандин кейин, һелиқи хизмәткар байларға қарап тәвәззулуқ билән изаһлиди:

--- Жанаби консул муһим иш билән бәнт болғанлиқтин һәрқайсилирини 10 минут сақлитип қойғанлиқидин хижаләт болидиғанлиқини билдүрди.

--- Йоғусу, йоғусу… он минут дегән һечқанчә гәп әмәс, --- деди байларниң һәммиси.

Байлар лөм-лөм орундуқларда олтурушти, бәзәнлири папирус чекишти. Тамакини чоң-чоң тартип, узун-узун түтүн пүвләшти. Бу чағда һелиқи хизмәткар йәнә сөзләп:

--- Адәттә жанаби консулниң иши анчә көп болмайтти, --- деди күлүмсирәп, --- бәзән шундақ жидди вақитларда иши алдираш болуп қалиду!...

Байларниң йүрәклири жиғғидә силкинди. Уларниң хияли дәрһал Абдуқадир дамоллиниң қилған исяниға берип тақалди. Бәлки дамоллиниң қилған иши жидди иш болғанлиқтин консул бу ишни өз һөкүмитигә доклат қиливатса керәк, дегән ойға келишти-дә, пүтүн вужудиға титрәк олишип, көз алдилиридин йипәкләр, үчәйләр, терә, зилча-гиләмләр вә башқа қиммәт баһалиқ маллар өтүшкә башлиди. Һелиқи хизмәтчи байларниң роһий һаләтлирини синчи көзлири билән байқап чүшән’гәндин кейин ичкири кирип кәтти. Аридин 5 минут өтүп жанаби консул чиқип меһманларни қобул қилди. Консул киргәндә байлар дәрру орнидин туруп еһтирам билдүрди. Консул Уйғур тилиға камил иди:

--- Мәрһәмәт! Мәрһәмәт! Өмәр бай, Абдуреһим бай, Мамутхан бай, мәрһәмәт! --- консул бешини лиңшитип һәрбир кишиниң исмини атап алаһидә илтипат көрсәтти вә олтурушқа тәклип қилди. Байлар мәмнунийәтлик билән жай-жайида олтурушқандин кейин, аманлиқ сорашти. Андин Өмәр бай орнидин туруп байларға вакалитән өзрә ейтти:

--- Кечә бизни ғәпләт уйқуси бесипту. Шәһиримиздә кишиниң дили рәнжигүдәк, зәрдиси қайниғудәк еғир вәқә йүз берипту! Бу Қәшқәрниң иши әмәс, айрим исянкарниң қәбиһликидин болған. Бүгүн әтигән аңлап һәммимиз қаттиқ рәнжидуқ… жанаби консул ә…пән…дим…

--- Олтурсила бай… дил рәнжигүдәк иш әмәс, --- деди консул очуқ чирай көрситип, --- олтурсила, мәрһәмәт, бу бир кичик ишқу! Улуғ Мәрйәм анимизниң вападарлиқини намаян қилиш йолида яхши нийәт билән иш қилдуқ. Әгәр һәрқайсилири бизниң юртимизға берип биз қилған яхши ишларниң ондин бирини қилған болушсила бизниң хәлқимиз һәрқайсилирини баш үстигә елип көтүргән болатти. Чүнки бизниң хәлқимиз яхши иш, яхши нийәтни чүшиниду…

--- Шундақ, шундақ! --- дейишти байлар.

--- Биз Қәшқәрдн бундақ жаваб болар дәп һечқачан ойлимиған идуқ, --- деди консул сөзини давамлаштуруп.

--- Бәк сәт болди, биз һәммимиз көп хижаләт болдуқ.

--- Хижаләт болғидәк иш әмәс, --- деди консул чимчилақ қолиниң учини көрситип, --- толиму кичик иш. Лекин биз Явропалиқ йоғинайдиған һәрқандақ жараһәт, һәрқандақ азаб-оқубәтниң дәслипидә кичик нәрсидин башлинидиғанлиқини чүшинимиз. Шуңа давалаш қаидиси бойичә һәрқандақ кичик аламәтләрниң алдини алимиз. Кесип ташлашқа тегишлик болса униңға ағринип турмастин кесип ташлап, кишиләрни кейинки азабтин қутулдуруп қалимиз. Бу бизниң давалаш усулимиз. Кечә пәйда болған вәқә мушу қисмәттики ишларғу! Һәрқайсилири Қәшқәрниң байлири, Қәшқәрниң көзи, Қәшқәрниң йүзи, гүл тажиси охшаш. Шуниң үчүн бу иш сәт болиду дегән һессият билән бизгә өзрә ейтип келишипла. Мән буни чүшән’гән йәрдә, һәрқайсилириму чүшинишлири керәк. Уйғурларда “Өзүм тапқан балаға, нәгә барай дәваға” дәйдиған бир тәмсил бар, бу вәқәниң өзи бир илләт, униң дәвасини йәнә өзлири қилишидила, биз өз яхшилиқимизни һәргиз тохтитип қоймаймиз…

Байлар егилип хуш ейтип чиққандин кейин, Ин’глиз консулханисигә берип өзрә ейтти. Ин’глиз консули қобулханидә мундақ деди:

--- Әтигәнликтә вәқәни аңлап қаттиқ әпсусландим. Қәшқәрдә мушундақ болушини әсла күтмигән идим.

--- Раст-раст, --- дейишти байлар, --- һечкимниң хиялиға кәлмигән иш иди. Ажайип қопал иш болди-дә!

--- Абдуқадир дамолла бәлки пилға мушт атмақчи болғандур, буниң билән улуғ империйә һечқандақ зиян’ға учримайду. Дамолла көп жайларға барған болсиму, әқил тапмиған, дуняни чүшәнмигән. Дуняниң тизгини кимниң қолида, тәқдири кимниң илкидә, буниңдин зәрричә савади йоқ. Вәқә гәрчә кичик болсиму, тәсири яман! Бу ишниң бәхтсиз ақивәтлирини тәсәввур қилғанда шәхсән өзүмниң қорққуси келиду, --- деди консул сүрлүк қияпәттә.

--- Дәрвәқә шундақ, консул жанаблири, бу вәқә бизни жиқ тәшвишкә салди, --- деди Өмәр бай.

--- Абдуқадир дамолла Қәшқәр мәнпәәтни билән һесаблашмиған. Қәшқәрниң жан томури қәйәрдин озуқлиниватиду, буни қилчә чүшәнмигән. Лекин һәрқайсилири яхши чүчинишидила, анчә әндишә қилишмисила! Иш оңшилип қалиду! --- деди консул күлүмсирәп.

Байлар бу йәрдинму хошлишип йенип чиқишти. (Давами бар)

 

7

Мамут бәг ичкирики меһманханисида Һәсән Шивит билән дастихан үстидә чай ичип олтуруп сөһбәтләшмәктә иди.

--- Жанабий консул әпәндиниң қошумиси түрүлгәнликини техи учратмиғанидим, --- деди Һәсән Шивит қолидики пиялини ойнитип, --- бу вәқә чиққандин кейин қошумисини түргән пети хиял сүрүп бирһаза туруп кәтти. Андин гәп қилмастин өйниң ичидә маңғили турди. Униң әлпазидин қорқуп һечгәп қилалмидим.

--- Әлвәттә хапа болғанду, --- деди Маму хапилиқ қошумисини техиму түрүп, --- әгәр мә’ниң дукинимни бирәр адәм бузғунчилиққа учритидиған болса, қан болушуп кәтмәмдимән, я у ян, я бу ян болушуп кетимән-дә! Консул әпәндим һелиму анчә хапа болмапту.

--- Жанаби консул бирһазадин кейин бурулуп маңа қарап, һәрә өз көнәлгисини өзи сақлайду! --- деди-дә, артуқ гәп қилмай өйигә чиқип кәтти. Бу гепини хели ойлап көргән болсамму мәнисини йешәлмидим.

--- Гәпниң өзи мәнисиз гәп әмәс, --- деди Мамут бәг.

--- Әлвәттә жанабий консул мәниси йоқ гәпни қилмайду. Мамут бегимму ойлап көрсун. Зади бу сөз қандақ мәнидә ейтилди?

--- Қәшқәрлик һәрикәткә келип өз Қәшқирини сақлисун, дегән мәнидә сөзлигәнду?

--- Нури әланур, --- деди Һәсән Шивит Мамут бәгниң долисиға қеқип, --- мениң мулаһизәмму шу иди. Қәшқәрлик өз шәһирини өзи сақлимиса, ким сақлап берәтти? Мән йәнә шуни қистуруп қойғум келидуки, атисиға йол қойған содигәр пайда тапалмайду. Буни обдан чүшинила, Қәшқәрдә бай, содигәр тола. Буларға пайда керәк, пайда Һиндистан’ға бағлиқ. Теги-тәктидин алғанда улуғ Британийигә бағлиқ, Британийә империйиси хапа болған күни Қәшқәрниң һаяти йоқ дегән сөз. Хапиғу болмас, навада хапа болушниң орниға қапиқини түрүп қешини һимирип қойған күни Өмәр бай, Абдуреһим байларниң пайда-мәнпәәтлири қандақ болар? Уларниң алтун-күмүш, ямбу йүклигән хечирлири Памир йоллирида қайси һаңға домулап кетәр? Ундақ болған күни Өмәр байму равап көтүрүп диваничилиқ қилишқа мәжбур болмайду дегили боламду? Бу тәсәввурни Қәшқәр байлири көз алдиға кәлтүргәндиму?

--- Әлвәттә шундақ, әлвәттә шундақ!

--- Атисиға йол қойға содигәр пайда тапалмайду, дегәнни қайта әскәртип қоюшумдики сәвәб, Абдуқадир дамолла байларниң атиси әмәс. Әгәр атиси болған һаләттиму йол қоймаслиқи лазим-дә… --- деди Һәсән Шивит сүрлүк қияпәттә.

--- Сөзни иккимиз қилишиватимиз, --- деди Мамут бәг авазини сәл пәсәйтип, --- байларниңму көңлигә пүккән йери бар, әлвәттә…

--- Барикалла! Ишлириңиз нур әланур.

Мамут бәг тетик қәдәм ташлап өйидин чиқип анчә һаял боламйла зор гәвдилик бир адәмни әгәштүрүп кирди вә бу меһманни тонуштуруп:

--- Әтигәндин бери тонуштурған дивә йүрәк палванимиз мана шу киши, исми Һелим мәзин ахунум!...

--- Барикалла, мән аңлиған, қолидин иш келидиған батур адәм, мәрһәмәт, олтуруң.

--- Мамут бәг бир пиялә чай тутти. Һелим мәзин чай отлаватқан чағда Мамут бәг орнидин туруп дараңлитип йоған сандуқни ачти-дә, саман қәғәзгә оралған 6 йөгәм тәңгини вә бир данә хәнжәрни алди-дә, дастиханниң бир буржикидә қизирип, --- ундақ болса таға, башта қилишқан гепимиз гәп, вәдимиз вәдә болсун. Мана бу 300 сәр тәңгә, бир данә хәнжәр, бу хәнжәр өз йеримиздә соқулған әмәс, завуттин чиққан, һәрқандақ ишқа ярайду.

Һелим мәзин орақлиқ тәңгиләргә, покандәк қизарған бишариси, қизарған көзлири билән тәлмүрүп қарайтти.

--- Қени елиң, қалған иш өзиңиздә қалди, Елиң тәңгиләрни.

Һелим мәзинниң юң басқан қоллири титригән һалда тәңгиләрни елип бәлвағқа чигди. Андин хәнжәрни қолға елип, өрүп-чөрүп қарап қойди.

--- Ундақ болса хәйр-хош!...

--- Худайим буйруса һәрқайсилириниң тапшурған ишини жан-теним билән ада қилғаймән!... хәйр,--- деди Һәлим мәзин.

Мамут бәг Һелим мәзинни һойлидин чиқирип узитип қойди. Һелим мәзинниң гәвдиси қараңғулуқ ичидә чапсанла көздин ғайип болди…

Бүгүн башқичә таң атти. Асманни көңүлсиз туман қаплиған. Һаваниң қандақтур көңүлни хирәләштүрүдиған тәбиитигә яриша қандақтур дәһшәтлик вә мәш’ум хәвәрму тарқалған иди.

Қәшқәр шәһири ичидики йүзлигән мәсчид жамаәтлири, онлиған мәдрисләрдики талиплар, шәһәр аһалилири, содигәрләр, қол һүнәрвән касиплар, тул хотун, йетим-йесирларниң һәммиси бу мәш’ум хәвәрни аңлап, гоя қиямәт қайим болғандәк, гоя қуяш көчүп паянсиз каинат бошлуққа еқип кетип жаһан зулмәт ичидә қалғандәк, адәмләрниң һәммиси бу зулмәт жаһанниң бир булуңида қараңғулуқта қалғандәк башқичә туйғуда, Това, това! Дейишмәктә. Қандақму қоли барғанду? Қандақ дәйүз қара қорсақ шундақ қилғанду! Худалиқ аләм әмәсму? Алимниң өлгини аләмниң өлгини әмәсму? Това, това! Дейишәтти. Омумән адәмләр қаттиқ һәсрәт ичидә азаб чәкмәктә иди.

Бу хәвәр йезиларғиму пур кәтти. Қоған, Сәмән, Нәзәрбағ тәрәпләрдин, Тоққузақ, Бәшкерәм, Атуш, Пәйзават тәрәпләрдин топ-топ хәлқ шәһәргә ақмақта иди. Бүгүнки матәм пүтүн юртниң, шундақла пүтүн аләмниң қайғусиға айланди.

Улуғ Һейтгаһта үстидә кимхап йопуқ йепилған жиназа хәлқ деңизи ичидә гоя карабтәк үзмәктә.

Хәлқниң муң-зари, налә-пиғанлири асман-пәләк көтүрүлмәктә. Сәллиликләр, узун тонлуқлар, миңлиған талиплар, пәрәнж йепин’ған аяллар, кула кәйгән дәрвишләр, сапайичилар, мәддаһлар, равабчилар, ишқилип һәммә жаһан яш төкүп қан йиғлимақта. Намаз чүшүргәндә, Һейтгаһниң ичи-теши адәм деңизиға айлан’ған иди. Намаз чүшүрүлүп болғандин кейин Қутлуқ Шәвқи тәрипидин йезилған мәрсийиму қоулди.

Миңлиған талиплар қоллириға һаса елип тумақлирини тәтүр кийип, аһ исит, вадәрих дәп йиғлап тәзийә шеири оқуди:

 

Қәшқәрдә дамолла Абдуқадир наһәқ кәттиләр,

Қалдиләр яш балла, һаммам астида к үлдә ятурләр.

 

Айрилдуқ юлтуздәк катта алимдин әй мусулманлар,

Алимниң өлгини аләмниң өлгини ойла инсанлар.

 

Ойлимай қол салди қашқирлар кәби дәйүз қатиллар,

Қалдуқ биз һәсрәттә бәк еғир күн’гә.

 

Асмандин яғди қан болған бу ишқа тақәт қилалмай,

Ақти қан дәрялар бу палакәттин қайнап ташқинлар.

 

Аһ исит, вадәрих айрилдуқ әжәб пиру устаздин,

Йиғлаймиз өлгичә дағу-һәсрәттә жими талиплар.

 

Яшимиз қаплисун топан сүйидәк йәр вә жаһанни,

Аһимиз қаплисун асман қәһрини чиқсун боранлар.

 

Әмди биз Қәшқәрлик тапмай қоймаймиз явуз қатилни,

Дәһшәтлик күлпәткә зәрдимиз ташти қайнап вижданлар.

 

Талипларниң тәзийә садаси, йүзлигән дәрвишләрниң дәври самаси, миңлиған адәмләрниң налә-пәряди, қанлиқ көз яшлири ичидә вәтәнпәрвәр Абдуқадир дамолла Бинни Абдуварис Қәшқәриниң жәсиди 1924-йили (Һижирийә 1343-йили) йәрликкә дәпнә қилиндиләр.

Абдуқадир дамоллам вапат болуп 10 йил өткән 1934-йили мән Қәшқәргә барғинимда “Қәшқәрдә дамолла Абдуқадир наһәқ кәттиләр” дегән бу тәзийә шеири ейтилидикән, уни һәтта кочилардики, аилиләрдики ушшақ балиларму билидикән, мән шу чағда аңлиған, аһаңлири, қисмән бийитлири һазирғичә есимдә турупту. Шу йилларда Қәшқәрдә равапчилардинму, Ақсу, Куча тәрәпләрдиму шу қисмәттики қошақларни аңлиған идим:

 

Тағлар-ташлар тәвринип,

Қаттиқ чақмақ чаққанму?

Дәря сүйи қан болуп,

Бүгүн тәтүр аққанму?

 

Қәшқәрниң һавасини,

Чаң-туманлар басқанму?

Қәшқәрниң жаһанини,

Қайғу-матәм басқанму?

 

Ай тутулмас дәптимиз,

Күн тутулмас дәптимиз.

Дамоллиға дәйүзләр,

Қәст қилмас дәптимиз.

 

Қилмақ болған қәстиңни,

Маңа қилсаң болмамти?

Қолуңдики пичақни,

Маңа салсаң болмамти?

 

Дамолла шеһит болди,

Ятар жайи биһиш болди.

Дамолламға Қәшқәрлик,

Көп йиғлап биһош болди.

 

Ақ қушқач чуруқлайду,

Чаңгасини тапалмай.

Талип балла йиғлайду,

Дамолламни тапалмай.

 

Дамоллам чирағиға,

Пәрванә болай дәймән.

Наһәқ болған бу ишқа,

Диванә болай дәймән.

 

Дамолламға қәст қилди,

Йүзи қара дәйүзләр.

Көңлидә чирағи йоқ,

Дили қара явузлар.

 

(Әмди «Ахирқи Сөз» қисмила қалди)

 

Ахирқи Сөз

«Ол ишни ашкара болмисун десәң қилмиғиниң яхши». Мәрһум Абдуқадир дамолла Бинни Абдуварис Қәшқириниң жәсити қайғу-һәсрәт, аһ-надамәтләр ичидә дәпнә қилинип, үч нәзириси берилгән күнләрдила һәр хил миш-миш гәпләр пәйда болди. Һелим мәзин дегән қара қорсақ қәтл қипту дейишти. Аз күн өтмәй Өмәр бай башлиқ байлар Һелим мәзин’гә 300 сәр тәңгә берипту, дегән сөзләр пәйда болди. У чағдики мустәбит һөкүмәтниң қол астида, байлар, чоң-чоң ахунлар көкләп яйриған шараитта бу сөзләр өзичә бесилип қалди.

Мәрһум Абдуқадир дамолламниң наһәқ өлтүрүлгәнликигә 56 йил болған бүгүнки күндә ( Бу әсәр йезилған 1982-йилиға қарита ейтилған---Мухбир), хәлқ ағзида «Ин’глиз-Шивит консулханилириниң күшкүртүши билән Өмәр бай қатарлиқларниң 300 сәр тәңгә сәрп қилип дамолламни Һелим мәзинниң қоли билән өлтүргәнлики ениқ сөзләнмәктә…

Язғучидин:

«Дамоллам Абдуқадири наһәқ кәттиләр» дегән бу мәрсийини мән 1933-йили Қәшқәрдә аңлиғанидим. Яш чағларда аңлиған бу шеир йүрәккә чиң орнашқан икән, һазирғичә унтуп қалғиним йоқ.

Мәйли дининй оқуғанлар ичидә болсун яки һазирқи зиялийлар, тижарәтчиләр, һүнәрвәнләр ичидә болсун, Абдуқадир дамолла Бинни Абдуварис Қәшқириниң тәрипини бүгүнки күн’гичә аңлап кәлмәктимән. Бу зат 1924-йили (Һижирийә 1343-йили) наһәқ өлтүрүлгән иди. Бу ишқа гәрчә 56 йил болған болсиму, кишиләр бу пажиәни унтуп қалғини йоқ. Шуниң билән бир вақитта, шу вақитларда Қәшқәрдә турушлуқ Ин’глиз консулханиси, Шивит консулханиси вә дин тарқатқучиларниң қанлиқ қоли Өмәр байниң 300 сәр тәңгиси, Һелим мәзин дегән қара қорсақ поканчиниң виждансиз қатил гәвдисигә болған ләнәт вә нәпрәтни бир күнму өчүрүп қойғини йоқ. Йирақ-йирақ йезилардики Парс, Әрәбчидин азрақла хәвири болған кишиләр бәзән китабларда Абдуқадир дамолламниң язған қисқа рубаилирини көрүп тәһсин оқуйду. Қизғин муһакимә йүргүзүп, рубаиниң чоңқур мәнилиригә қарап Абдуқадир дамолламға катта өлүма, катта алим, мутәпәккур, пәйласоп, шаир-вәтәнпәрвәр, мәрипәтпәрвәр дәп юқири баһа бериду.

Дәрвәқә Абдуқадир дамолла әсиримиздә иқтидарлиқ алим иди. Тәрәққипәрвәр зат иди. Бу зат Қәшқәрдә, Бухарада вә Һиндистанда оқуған. Мәднинә, Мисир, Истанбул, Уфа, Қазан, Ташкәнтләргә зиярәттә һәм саяһәттә болуп, билим иқтидарини ашурған вә нәзәр даирисини кеңәйткән. Өз вәтининиң арқида қалғанлиқини, өз хәлқиниң наданлиқ вә жаһаләттә ятқанлиқиниң сәвәблирини шу дәврдики жаһан’гирлар миссионерлар (дин тарқатқучилар), мутәәссип байлар, хурапий ишан төриләр, моллиларниң явуз нийәтлиридин изләп тепип униңға қарши күрәш қилған.

Абдуқадир дамолла 45 йешида Қәшқәргә қайтип кәлди. У шу вақитларда Қәшқәр земинигә чаңгал селивалған чәт әл қоллирини кесип ташлаш, мутәәссип бай вә өлүмаларниң чәт әл кúчлиригә тайинип тиклигән нопузлирини қирқип ташлаш үчүн қәт’ий күрәш қилиду. Биз бу мәқсәтни Абдуқадир дамоллам өз қоли билән язған «Нәсиһәти Аммә»дин көрүвалалаймиз. «Шанлиқ йүрүшлиримизгә хурапатлиқлар арилашти. Иззәт-абруйимиз қолдин кәтти. Мухалипатчилар (Жаһан’гирлар) вәтинимизгә қол селишқа башлиди». Демәк 1920-йиллири Қәшқәрдики әмәлий әһвал шундақ иди. Мәрһум Абдуқадир дамоллам реал әһвалға қарши көкрәк керип, пидакарлиқ билән күрәш қилди. Өшрә-закат, сәдиқә-еһсанларни ғерип-ғурва, йетим-мискинләргә сәп қилиш, мәктәпләр қуруп уларға тәрбийә беришни бижанидил тәшәббус қилди.

Әпсуски, бу зат ялғуз иди. Уни у дәврдики әксийәтчи һакимийәт қоллимайтти. Чүнки улар юртни жаһаләттә тутушни әвзәл көрәтти. Диний өлүмаларму қоллимайтти, чүнки дамолламниң тәшәббуслири бойичә болғанда шәхс тапавити азлап қалатти. Әвқаптин келидиған мәнпәәт үзүлүп қалатти. Байлар техиму қоллимайтти. Чүнки байларға надан, бозәк хәлқ базири лазим иди. Улар хәлқни бозәк тепип жиқрақ пайда тепишни көзләйтти.

Абдуқадир дамолламдин нурғун әдәбий ядикарлиқлар қалди. Улар «Иршадил Муслимин», «Муптаһил Әдәб», «Ақаид Зәрүрийә», «Ибадат Исламийә», «Бидайәтул Сәрп», «Һидайити Нәһви», «Шәрһи Амали» вә башқилар. Униң «Жаваһирул Әйқан» намлиқ әсири ислам дунясида қиммәтлик орун тутмақта. Бәзән пәлсәпивий рисалиләрдә ислам алимлири қатарида бу затниң тирән мәнилик рубаийлири, Шәвқи Гүлистан мосәвуридики беғишлимиси алаһидә чақнап туриду.

Мәрһум Абдуқадир дамолламниң һаяти, вапати һәққидики һекайиләрниң еғиздин-еғизға, дилдин-дилға көчүп йүргинидин көрә конкретрақ болуп қалғини яхши иш. Пәқәт бүгүнки күңә кәлгәндила мән бу вәқәликни тарихий очерик қилип йезип чиқишниң пурситини тапалидим. Китабханларниң толуқлишини камал еһтирам билән үмид қилимән. (Тамам)

(«Булақ» мәжмуәсиниң 1982-йиллиқ 2-санидин елинди)

 

 

Йоллиғучи: Ezimet