Hosted by uCoz
САЙТ СТРАННИКА

Һәмраҗан Амрақ соғиси                              


Аппақ Хоҗиниң әпти - бәширси (Абақ хоҗа )
Мухтар Қадир Һонзадә
Биз тарихмизни варақллап көргинимиздә Мәхмут Қәшқири, Йүсүп Хас Һаҗип, Ханиш Аманнисаханға охшаш мәдәнийәт чолпанлириниң аҗайип төһпилиридин пәхрләнсәк, Мәхдум Әзәм, Аппақ хоҗиларға охшаш җаһаләт пирлириниң қилмиш - әтмишлиридин ихтийарсиз ғәзәплинимиз. Шу сәвәптин, алдинқиларниң иҗабий тәрәплирини әсләш қанчики зөрур болса, кейинкиләрниң уйғур мәдәнийәт тәрәққийатиға кәлтүргән зийанлирини әсләп өтүшму охшашла зөрур болмақта. Чүнки, аллиқачан тарихниң ләнәт түврикигә михлинип кәткән у кишиләр миллитимиз үчүн мәңгү унтулғусиз аччиқ савақ вә сәлбий дәрслик. Тарихий мәлуматларға асасланғанда, бундин 370 йил илгири Қумулда сопизим тәлиматини тарқитиватқан бир ишанниң аилисидә бир оғул дунйаға кәлгән. У йәттә йашқа киргәндә дадиси билән Қәшқәргә көчүп келип,18 йешиғичә сопилиқ дәриҗисигә йәткән. Дәл мушу вақитта, униң дадиси Йүсүп хоҗа башқилар тәрипидин өлтүрүлгәчкә, униң амити келип, «Ишқийә»сүлики бойичә «Пир»лиқ орниға көтүрүлгән. Мана бу уйғур мәдәнийәт тарихида ечинишлиқ йоқутушларни пәйда қилған әшәддий җаллат, диний мунапиқ Һидайтулла (Апақ) хоҗа еди. Шу чағда, җәнубий шинҗаң Йәкән сәидийә ханлиқиниң контроллиқида болуп, Иссмайилхан һакимийәт бешида еди. Сопизимниң «Ишақийә»сүликигә етиқад қилидиған бу хан Апақ хоҗиларниң Қәшқәрдики «Ишқийә» сүлики паалийәтлирини чәкләп, милади 1671-йили йазда уларни чегридин қоғлап чиқарған. Қоғланған Апақ хоҗа вә униң муритлири қаттиқ өчмәнлик ичидә Кәшмиргә берип, у йәрниң һөкүмраниға йелинғанда, шизаңдики дай лама(в)ға тонуштурулған. Шуниң билән өзини ислам дининиң мухлиси, Апақ хоҗам, Пишива һәзрәт, Пир ишан, Муһәммәт пәйғәмбәрниң 27-нәвриси дәп ативалған. Һидайтулла хоҗа будда дининиң лама даһиси алдида тизлинип, униң етәклиригә сөйүп, зар-зар йиғлап, Исмайилхан үстидин «шикайәт»қилған. Далай лама(в) шу чағда көзини Шинҗаңға тикип турғачқа, Һидайтуларға «Апақ» (заңзучә оттура қатламдики раһипларға берилидиған унван) намини «ата» қилған һәмдә Шималий Шинҗаңни бесип йатқан җоңғар (моңғул) ларниң башлиқи Ғалдан Қунтәйҗигә лама дини намидин йардәм бериш буйруқи әвәткән. Апақ хоҗа бу «буйруқ»ни елип, Чиңхәй арқилиқ Қумулға, кейин Жоңғарға кәлгән вә Сичуән, Чиңхәй, Ниңшийа хуйзулири арисида «Пәйғәмбәр әвлади Чиңхәйгә кәлгән...» дегәндәк ривайәтләрни қалдурған. Ғалдан Қунтәйҗи гәрчә моңғул болсиму, лама диниға етиқад қилидиған болғачқа, далай лама(в)ниң көрсәтмисини муқәддәс буйруқ қатарида көрәтти. Нәтиҗидә, Апақ хоҗа җоңғарларниң қиличи билән Қәшқәр, Йәкәнләрни ишғал қилип, 170 йилдин артуқ сәлтәнәт сүргән Йәкән сәидийә ханлиқини тарих бетидин өчүрүп ташлиған. Апақ хоҗа җәнубий шинҗаңда қорчақ «ханлиқ» тиклигәндин кийин, бир тәрәптин сопизим муритлирини йетиштүрүшни тезләтсә, йәнә бир тәрәптин йоқутуш харәктирлик қирғинчилиқ елип барған. У Йәкән мөтивәрлиридин 81кишини тирик пети йүрикини суғуруп елиш усули билән өлтүргән. Мәшһур билим йурутлирини чеқивәткән. Нахша - усулларни чәкләп, тарихий, әдәбий китапларни көйдүргән. Уйғур хотун - қизлирини тутуп, җоңғарларға совға қилған. Исмайилханниң кичик қизини қайнаватқан йағқа ташлап, өзиниң «ишақийә»чиләрни тухумидин қурутуш «ирадиси»ни билдүргән. Мәшһур шаир Баба Рәһим мәшрәпни аталмиш «дәһри»ликтә әйипләп, Бәлғтә дарға астурған. Буниң әксичә, ашиқлиқ, мазарчилиқ, мөминчилик идийисини кәң тарқитип, реаллиқтин чәтнигән сопизимни әвиҗ алдурған, һәтта өзини мусулманларниң «даһиси» дәвалған. Адәмни әқлидин аздуридиған идийиви әпсуни вә қанлиқ қиличи арқилиқ хәлқимизгә мөлчәрлигүсиз зийанларни салған җаһаләт пири Апақ хоҗа 68 йашқа киргән чеғида (1694-йили) Йәкән шәһридә «Ишақийә сүлүки» тәрәпдарлири тәрипидин зәһәрләп өлтүрүлгән. Униң напак җәсиди у өлүштин йәттә ай илгири йаситип қойулған Қәшқәрдики «Мазари шаһан» (бүгүнки һәзрәт) кә дәпин қилинип, чоң оғли Йәһйа хоҗа тәрипидин гүмбәз ичигә алдурулған. Шундин етиварән, Апақ хоҗиниң хоттун-балилири арисида тәхт талишиш йүз берип, ахири Мөһтирәм хеним (Паша хеним) утуп чиққан вә үч йил ичидә 20 миңдин көп кишини өлтүрүп, «җаллат хеним»дәп аталғачқа,1699-йили Доланлиқ сопилар тәрипидин пичақлап өлтүрүлгән. Апақ хоҗа һакимийити(1678-1699)сопизимни қанун вә әхлақ мизани қилғачқа, пүткүл җәнубий Шинҗаңни хурапатлиқ, зулум, намратлиқ, наданлиқ,җәңги - җидәл, ачарчилиқ қаплап кәткән. Бу һал уйғур җәмийитиниң тәрәққийатини бир нәччә әсир кәйнигә чекиндүриветишкә сәвәп болған. Тарихни унтуш асийлиқтин дерәк бериду. Хәлқимиз Апақ хоҗа вәкилликидики сопи - ишанларниң әпти - бәширисини пәқәт йеқинқи йиллардила тонуп йәтти вә йәтмәктә. Бу әқил - идрикимизниң тәрәққий қилип, сапайимизниң өсүватқанлиқиниң мәһсули. Шундақтиму, әшу ечинишлиқ тарихниң аччиқ савақлири үстидә даим пикир йүргүзип туришимиз керәк.
Изаһ: Пайдиланған матирйаллар тизимлики қисқартилди бу мақалә әслидә «җәнубий шинҗаң нефит гезити»ниң 1995-йили 7-июльдики саниға бесилған.
һәй у динний мунапиқ вә милли мунапиқ, дәвзәқниң әң йаминида йатар, һайванниң күчики...
Правка: Эмерен
***

 
 

Copyright ©  2004 -2008 Emeren - Амрақ All Rights Reserved.    

  
Hosted by uCoz