12 – Ирақ муқами
Чоң нәғмә
Муқәддимә
Кирмәгәймән жәннәтул мәъвағә дилбәр болмаса,
Шишәпуши түшмәгәй дәряға гәвһәр болмаса.
Йешими: Дилбәр болмиса, жәннәттәк жайғиму кирмәймән, гөһәр болмиған дәряға ғәввасму чушмәйдуғу.
Халу хәттиниң сипаһидин жәһанъгир олди яр,
Вәрнә, шаһ иқлимни алғайму ләшкәр болмаса.
Йешими: Яр өзиниң хал вә мийиқ ләшкәрлири билән жаһанъгир болди, ләшкири болмиған шаһ бирәр мәмликәтни қандақму алалисун?
Болмади мәълум һикмәт әһлиғә сәйри қәмәр,
Асмани нилгун сәһнидә әхтәр болмаса.
Йешими: Нил рәң асман сәһнисидә юлтузлар болмиғинида иди, айниң дәвр қилип айлинишини данишмәнләр биләлмигән болатти.
Тапмағай әрди рәважи қиссәъи абиһәят,
Зулмәт ичрә нәчә йил хизру скәндәр болмаса.
Йешими: Әгәр Хизир пәйғәмбәр билән Искәндәр абиһаят истәп, зулмәттә нәччә йиллап
йүрмигән болса, абиһаят тоғрисдики қиссә бу қәдәр тәсирлик болуп тарқалмиған болатти.
Соһбәти саһибдилан гәрм олди, заһид турмағил,
Хирмәни атәшкә ким киргәй сәмәндәр болмаса,
Йешими: Заһит ақ көңүлләрниң сөһбити қизип кәтти, бир чәттә қарап турма, әгәр сәмәндәр
болмиса, отниң ичигә ким кирәләйду?
Һуби бу зһулидә молардин чу дилгир олмаңиз,
Заһир олмас зийнәти шәһри қәләндәр болмаса,
Йешими: Чечи йәлкисигә чүшүп турғанларниң «Һу аллаһ» селишлиридин хапа болмаң, чүнки қәләндәр болмиса, шәһәрниң зиннити гәвдиләнмәйду.
Нәқишбәндийләргә нәқши борияйи бәсдурур,
Әтләси гәрдун әгәр балину бистәр болмаса.
Йешими: Нәқишибәдийләргә асманниң көрпә – ястуқлири болмисиму, бир парчә бора болсила купайә.
Әзһдәһайи бийшәни һәйбәтдә ким қилғай хәраб,
Дулдул үзрә нәърәъи авази һәйдәр болмаса.
Йешими: Әгәр дулдул үстидә һәйвәт билән нәрә тартип турған шири һәйдәр болмиғинида,
жаңгалдики әждиһани ким хараб қилалайтти?
Әй зәлилий, кәчәйү гүндүз ишим дийванәлик,
Та жунун иқлимдин мулки мусәххәр болмаса.
Йешими: Әй Зәлилий, таки жунун иқлимдин бирәр мәмликәтни ишғал қилғимичә, мәжнунлуқ
даъимий ишим болиду.
Тәъәззә
Отму һәм бар, гулму һәм бар ярниң рухсарида,
Ярму һәм бар, оқму һәм бар ол көзи хунхарида.
Йешими: Ярниң рухсарида, отму бар һәм гүлму бар, қанхор көзидә яму бар һәм оқму бар.
Зәъфәран һәм, мушик һәм, әнбәрму һәм, сунбулму һәм,
Жанму һәм, ийманму һәм ол ләъли шәкәр барида.
Йешими: Ашу шекәр төкүлүп турған левидә, зәпәрму, ипарму, әнбәрму, сунбулму, жанму,
иманму һәммиси бар.
Зулми һәм, рәһмәтму һәм, фурқәтму һәм, ишшрәтму һәм,
Зәһр һәм, шәкәрму һәм, ол вәсл ишрәтзарида.
Йешими: Вәслиниң ишрәтзарида, зулумму, шәпқәтму, пирақму, ишрәтму, зәһәрму, шекәрму тепилиду.
Мән әрүрмән ишқида һәйран, түмән һәсрәт билә,
Биъәдәд асиғлиқ зулғиниң һәр тарида.
Йешими: Мән униң ишқ – муһәббитиниң дәрдидә, түмән һәсрәт чекимән, лекин чечиниң һәрбир
телиға биһбсаб дәрдсизликиниң есиқлиқ турғиниға һәйранмән.
Сәрнивиштимдур мәниң отида көймәк субһу шам,
Гуллари әл илкидә, жану дилимдур харида.
Йешими: Мениң пешанәмгә пүтүлгини кечә – күндүз униң отида көйүштүр; Униң гули
башқиларниң қолида – ю, женим билән дилим болса, униң тикинидә.
Зәъфәран йүз мәндәдур, әлниң димағи тазәдур,
Мушку әнбәр сунбулидин бихәбәр һәр сарида.
Йешими: Мениң йүзүм дәрд – әләмдин зәпиран, әмма, униң ипар – әнбәр чечидин хәвридиму
болмиған башқа жайлардики кишиләрниң көңли болса, хошалдур.
Әлгә раһәт, назу ниъмәтдур әзәл қәссамидин,
Көймәку өлмәк саңаким болмағач гул нарида.
Йешими: Раһәт билән назу немәт әзәл тәқсиматчиси тәрипидин башқиларға
тәқсим қилип берилгән. Әмма униң дозихида гүл болмиғанлиқтин, көйүп өлүш саңа несип қилинғандур.
Күлғә паттим, отға түштүм, билмәдим нә нәвъ мән,
Ғәрқ олуп болдум фәна ики көзүм хунхарида.
Йешими: Мән зади немә болдум һеч билмидим; Күлгә миләндим, отқа чүштүм,
икки көзүмдин аққан қанлиқ яшқа ғәрқ болуп кәттим.
Мулму һәм, сағәрму һәм бар, һәм нәбату ләълидә,
Тазә гулдәк маһи бәдри миһри пур әнварида.
Йешими: Униң левидә мәйму, қәдәһму һәм наватму бар; Гүлдәк пак йүзидә, толун ай
билән қояшниң нури бар.
Бу мәниң көңлүм мусәлсәл зулфиниң тариға бәнд,
Бәлки чирмашти тәнимгә ишқ оти һәр сарида.
Йешими: Көңлүм униң чачлириниң зәнжирдәк талалириға бағлинип қалди, бәлки униң
ишқ оти тәрәп – тәрәптин тенимгә чирмашти.
Әйши раһәт әлгә, дәрдин жанъға ал, гумнамким,
Муътәбәрдур дәрду миһнәт ишқниң базарида.
Йешими: Әй гумнам, раһәтлик яшам әлгә болсун, униң дәрдини җениңға сетивалғинки,
ишқ – муһәббәт базарида, дәрд – әләм дегән әтиварлиқ нәрсидур.
Тәъәззә чүшүргиси
Әйши раһәт әлгә, дәрдин жанъға ал, гумнамким,
Муътәбәрдур дәрду миһнәт ишиқниң базарида.
Йешими: Раһәтлик яшам әлгә болсун, әй гумнам, униң дәрдини жениңға сетивалғинки,
ишқ – муһәббәтниң базарида, дәрд – әләм дегән әтиварлиқ нәрсидур.
Нусхә
Нигара, иштияқиңда зәъифу натәван болдум,
Һәмишә дәр – бәдәр аләм ара бихануман болдум.
Йешими: Әй нигар, иштияқиңда зәъип вә күчсиз болуп қалдим; Жаһанда һәмишә
ишикму – ишик йүридиған, өй – макансиз бир аққун болуп қалдим.
Нәтәй аварә болмай бир сәниңдәк ғәмгузарим йоқ,
Көйүп фурқәт отида мубтәлаъи ламәкан болдум.
Йешими: Сәндин башқа ғәмгузарим болмиса, пирақ отида көйүп, макансизға айлинип
қалған турсам, сәргәрдан болмай қандақ қилаттим, әмисә?
Қадалди кирфикиңниң нәштәри бу хәстә жанимға,
Ғәму миһнәт ичидә дәрд тартип зәъфәран болдум.
Йешими: Кирпикиңниң нәштири хәстә женимға санчилди, ғәм вә жапа ичидә дәрд тартип,
йүзүм зәпиран болди.
Хираман наз иләким тазә гулдәк ачилип чиқсаң,
Жәмалиң шәвқини ол дәм көрүпу шадман болдум.
Йешими: Йеңила порәклигән гүлдәк ечилип, наз – истиғина билән ләрзан йүрүп чиққиниңда,
җамалиңниң пәйзини көрүп, бәкму хушал болдум.
Саңа бу әрзи һалимни бәян әйләргә йоқ тақәт,
Тутуп ғәм ләшкәри қоймас яқамни, бизәбан болдум.
Йешими: Ғәм ләшкәри яқамни мәһкәм боғувалғачқа, үн чиқиралмай қалдим. Шу тапта,
саңа бу әрз – әһвалимни баян қилғидәк күчму қалмиди.
Нәтәй, бичарәъи ғәмгин қилипдур дәрд илә һижран,
Сарих рухсарә һәжриң отидин бәрги хәзан болдум.
Йешими: Һижран билән дәрд мени ғәмкин, бичарә қилип қойди. Җудалиқниң отидин чирайим
сарғийип, күздики ғазаң болуп қалдим, қандақ қилармән?
Жәмалиң һәсрәтидә өртәнүр шаму сәһәр жаним,
Болуп мәжнун кәби аләмдә русвайи жәһан болдум.
Йешими: Җамалиңниң һәсритидә җеним түндин таңғичә өртиниду; Бу аләмдә мәҗнунға охшаш
җаһанниң рәсвасиға айлинип қалдим.
Фирақий, хәстәдил ашуфтә болди айрилип сәндин,
Фирақиң дәрдигә мәһрәм, жәфаға һәмзәбан болдум.
Йешими: Фирақий сәндин айрилип қалғандин кейин, дили сунди, пәришан болди;
Пирақиң дәрди билән сирдаш, җапайиң билән сөһбәтдаш болуп қалди.
Нусхә чүшүргиси
Фирақий, хәстә дил ашуфтә болди айрилип сәндин,
Фирақиң дәрдигә мәһрәм, жәфаға һәмзәбан болдум,
Йешими: Фирақий сәндин айрилип қалғандин кейин, дили сунди, пәришан болди;
Пирақиң дәрди билән сирдаш, җапайиң билән сөһбәтдаш болуп қалди.
Мустәһзад
Сақия, жамимни саф әйлә мәйи әнвардин,
Әйләгил көңлүмни халий жумләъи әғярдин.
Йешими: Әй сақий, қәдиһимни нур шараби билән пак қилғин, көңлүмни пүткүл рәқибләрдин
халий қилғин.
Мәст әйләп һушум ал, қилғил хумариди хәлас,
Һәм хумари өзлүкидин ит һәм пәрдәъи пиндардин.
Йешими: Мәст қилип һушумни йоқат, хумардин халас қил. Һәм өзлүк хумаридин һәм кибир
пәрдисидин қутулдурғин.
Һәжрниң әндуһидин болди көзүм йиғлап бәсир,
Кашки болғай әди бийна көзүм дийдардин.
Йешими: Һиҗран қайғусида көп йиғлап, көзүм тутулди; Кашки униң дидариға муйәссәр болсам,
бу һалда, көзүм рошәнләшкән болатти.
Гәр бәһар өткәч тола сарғарса яфрақлар нә таң,
Сарғарип йүз ғәм билән болсә жуда ғәмхардин.
Йешими: Баһар өткәндин кейин, япрақларниң сарғийиши әжәблинәрлик әмәс, чүнки
ғәмхоридин айрилған кишиниңму чирайи ғәм билән сарғийип кетиду әмәсму?
Вәсл қәрдин билмәгәнъгә һәжр оти падаш әмиш,
Болма нәвмид, әй зуһурий, бурна сөйгән ярдин.
Йешими: Әй Зуһурий, һижран оти азаби висалниң қәдрини билмигәнләр үчүн мукапатмиш.
Шуңа сөйгән яриңдин үмидсизләнмә.
Жула
Әй пәри рухсарлар, бизгә нигаһ әйләп өтүң,
Бир нәзәр бирлә гәдани падишаһ әйләп өтүң.
Йешими: Әй пүри йүзлүк, маңиму нәзәр селип өтүң; «Ләппидә» бир қарап қоюш билән, мән
гадайни падишаһ әйләп өтүң.
Гәрчә өткәндә кирәрсиз көп кишиниң қанина,
Бу гәда көңли үчүн мунчә гунаһ әйләп өтүң.
Йешими: Дәрвәқә һәр өткиниңиздә нурғун кишиләрниң қениға кирисиз (хәқләр намәһрәм көзи
билән сизгә қарайду), мән гадайниң көңли үчүн, мунчилик гунаһни қилип өтүң.
Харлиқ һәддин ашурмаң, чүнки иззәт йолдадур,
Атиңиз нәъилиндә бизни хаки раһ әйләп өтүң.
Йешими: Харлашни чекидин ашуривәтмәң, чүнки қаттиқлиқ дегәнму өз йолида болғини түзүк.
Мени һеч болмиса, етиңизниң тувиқи астидики йол топсичилик көрүп өтүң.
Һәр қачан жан бәрсәм ол қәдду ағиз яди билә,
Әй муһиблар, турбәтим үстидә аһ әйләп өтүң.
Йешими: Әй достлар, навада униң қәдди – қамити вә левини әсләш билән өлүп кетип қалсам,
қәбрәм йенидин өткәндә, бир «Аһ» уруп қоюңлар.
Һәр нәчәким, сизгә зәһмәттур, зәкати һусин үчүн,
Илтифати лутфий сари гаһи гаһ әйләп өтүң.
Йешими: Сизгә һәрқанчә зәхмәт йәтсиму, һөсниңизниң закити үчүн, Лутфийға аа – сира
ташлап өтүң.
Сәнәм
Биринчи аһаң
Бағда бир гул бар әди, шахида булбул сайради,
Әжәб худаниң тәқдири ярни мәндин айриди.
Йешими: Бағда бир гүл бар иди, шехида булбул сайриди, аллаһниң тәқдири әҗәбму ярни
мәндин айривәтти.
Булбул дәгән бир қуштур, сайраса уни хуштур,
Бәш гунлүк шу аләмдә яр билән көңүл хуштур.
Йешими: «Булбул» дегән бир қуштур, сайриса үни хуштур, бәш күнлүк шу аләмдә яр
билән көңүл хуштур.
Издәмәс көңлүм мәниң бар изләгәнниң яри бол,
Ким сәни ярим дәсә, бариб шуниң гулзари бол.
Йешими: Мениң көңлүм яр издимәйду, чүнки мениң ярим бар; Сән издигән, көйгән адәмниң
яри бол, ким сени «Ярим» десә, сөйсә, андин берип шуниң гүлзари болсаң болиду.
Хуш бәхит – сәъадәттур, киши жананиға йәтсә,
Чәкип жәвру – жафаларни көзи мәстанәғә йәтсә,
Йешими: Инсан җәбир – җапаларни чәксиму, көзи сөйгән ярини көрсә, ахирда у җананиниң
висалиға йәтсә, бу – хуш бәхт – саәдәттур.
Иккинчи аһаң
Әй йүзи нәсрин, қамәти шәмшад,
Нәчә қилурсән жанимә бийдад.
Йешими: Әй йүзи Нәсрин, қамити Шәмшадқа охшайдиған яр, җенимға неманчә зулум салисән?
Сән кәби пуркар, шивәси бисяр,
Билмәди, әй яр, һичбир киши яд.
Йешими: Әй яр, сәндәк тәҗрибилик, хулқлуқ вә наз – истиғналиқ инсанни техи һеч киши
билип йәтмиди.
Жәвридә надир, зулумда маһир,
Ишвәдә қадир, ғәмзәдә устад.
Йешими: Җапа селишта надир, зулум қилишқа маһир, наз – хулқ қилишқа қадир, ғәмзигә уста.
Ярниң ғәмидин, һәжр әләмидин,
Сәбр кәмидин наләю фәряд.
Йешими: Ярниң ғемидин айрилиш азабидин, сәвр – тақәтниң кәмликидин дад – пәряд!
Бабури бидил, әй бути қатил,
Жәвруңға майил, зулмуңға муътад.
Йешими: Әй мутләқ гүзәл сәнәм, шәйда ашиниң Бабур жәбриңгә хуштар, зулмуңға көнүк.
Чоң сәлиқә
Бу әлдә бардур ики мәһипәйкәр,
Бири қәнду бириси шәһду шәкәр.
Йешими: Бу әлдә икки ай йүзлүк бар: Бири қәндәк, йәнә бири һәсәл билән шекәрдәк.
Бириниң арәзи хуршиди табан,
Бириниң көзләри куффари хәйбәр.
Йешими: Бириниң рухсари нурлуқ қуяштәк; Йәнә бириниң көзлири хәйбәр
куппарлириниңкидәк қап-қара.
Бириниң зулфу хали данәю дам,
Бириниң қамәти сәрву сәнәвбәр.
Йешими: Бириниң чечи гояки тозақ, меңи ноқут данисидәк чоң; Йәнә бириниң қамити сәрви
билән сәнәвбәрдәк гүзәл.
Бириниң ләбләри яқути сийрап,
Бириниң тишлари пакизә гәвһәр.
Йешими: Бириниң леви сүзүк яқут; Йәнә бириниң чишлири пакизә гөһәр.
Бириниң ғәбғәбидур сийби сиймин,
Бириниң ики бадами муқәшшәр.
Йешими: Бириниң мәңзи ақ алмидәк чирайлиқ; Йәнә бириниң икки қапиқи бадәмдәк яришимлиқ.
Бири султани иқлими мәлаһәт,
Бири һусин әлидә хақани қәйсәр.
Йешими: Бири гүзәллик иқлиминиң султани; Йәнә бири һөсин елиниң бүйүк хақани.
Бириниң ғәмзәси жәрраһи устад,
Бириниң кирфики алмасу хәнжәр.
Йешими: Бириниң ғәмзиси уста жәрраһниң пичиқидәк өткүр; Йәнә бириниң кирпики алмас
вә хәнжәрдәк кәскүр.
Бириниң ики қашидур яңи ай,
Бириниң тәлъәтидур әйди әкбәр.
Йешими: Бириниң икки қеши худди йеңи чиққан ай; Йәнә бириниң рухсари – тәләти байрам чирай.
Биригә чакару бәндә атайи,
Биригә хадиму даъимий кәмтәр.
Йешими: Атайи биригә чакар вә қул; Йәнә биригә һәмишә болиду пут – қол.
Кичик сәлиқә
Биринчи аһаң
Дәһрниң шәклини көрким, болди һали өзгәчә,
Билман, ая, бармудур аниң хәяли өзгәчә.
Йешими: Җаһанниң қияпитигә қара, әһвали өзгирип кәтти; Я униң башқичә хияли бармиду, буни биләлмидим.
Тәқва әйләп дәйр ара йол тапмадуқ, кәл, әй рәфиқ,
Мәст олуп мәйхарәләр йәңлиғ барали өзгәчә.
Йешими: Тәқвадарлиқ қилип, мәйханиға йеқин болмидуқ. Әй дост, кәл, мәст болуп,
мәйхорлардәк башқичә йол тутайли.
Әй мусәввир, сәһв әйләп қилма тәсвирдин хәял,
Көзу қаши өзгә аниң, хәтту хали өзгәчә.
Йешими: Әй рәссам, униң көз – қашлири башқичә, мийиқ вә меңи өзгичә, сәвәнлик қилип,
сүритини хата сизип қоймиғин.
Булһәвәсләр ғәмини әйләп кәлиң, әһбабким,
Тәлмүрүп отрусида аниң турали өзгәчә.
Йешими: Әй достлар, һәваскарларға хас ой – пикир билән келиңларки, униң удулида башқидин
тәлмүрүп турайли.
Таб кәлтүрмәс нәзәр һөсни жәһан арасиға,
Яшурун көп пәрдә кәйнидин қарали өзгәчә.
Йешими: Җаһанни чақнатқучи һөсин – жамалиға бивастә қарисақ, көз бәрдашлиқ берәлмәйдуки,
җиқ пәрдиләрниң кәйнидә туруп, йошурунчә қарайли.
Сарғарип гаһи қизарип миһру мәһ бир һал әмәс,
Әйләмиш ани изари инфиъали өзгәчә.
Йешими: Қуяш билән ай бәзидә сарғийип, бәзидә қизирип, бир хил турмайдуки, яр рухсариниң
гүзәллики кәлтүргән хиҗиллиқ уларни ашундақ қилип қойғанмиш.
Ишқ ара қәдр истәсәң бибак болким, өзгәдур,
Әһли тәва анда, ринди ла убали өзгәчә,
Йешими: Ашиқлиқта қәдир – қиммәт тапай десәң, қорқмас болки, у йәрдә тәқвадарлар башқичә,
җенидин тойғанлар башқичә болиду.
Қилса көз ғарәт көңүлни, йүз қилур өртәргә жәһд,
Зулф аңа тәқвиййә әйләп жисми дали өзгәчә.
Йешими: Көз көңүлни овливалса, йүз уни өртәшкә тиришиду, чач улар (көз билән йүз)ни
қоллап қуввәтләйду – дә, нәтиҗидә, ашиқниң гәвдисини дал (ﺪ) һәрпидәк егиветиду.
Дәһр һәр чәнд күлсә, әрший, сән сари бил зәһрхәнд,
Барму жан қәсдин қилурдин иһтимали өзгәчә.
Йешими: Әй әрший, заман һәрқанчә күлгән билән саңа кәлгәндә зәһәрхәндилик қилиду,
униң җанни қәстләштин башқичә еһтималиму барму? Буни билип бақ.
Иккинчи аһаң
Йүзүңни көрдүм, әй, хуршиди табан,
Дәмән хуршиди табан, нури ийман.
Йешими: Әй, сениң йүзүң нурлуқ қуяштур, қуяшла әмәс, бәлки иманниң нуридур.
Мусулманзадә болсаң рәһм қилғин,
Ютармән фурқәтиңдин һәр зәман қан.
Йешими: Пирақиңда даим қан ютуватимән, мусулман балиси болсаң, маңа рәһим қилғин.
Қилур һәсрәт билән йүз афәринләр,
Әгәр көрсә йүзүңни маһи кәнъан.
Йешими: Әгәр кәнъанниң ейи («Кәнъанниң ейи» аталған Йүсүп Әләйһиссалам) сениң йүзүңни
көрсә, һәсрәт чәккән һалда, йүзләп апирин ейтиду.
Бирәр сорсаң нә болур ағриқимни,
Сәниңдәк йоқтурур дәрдимгә дәрман.
Йешими: Ағриқимға сениңдәк шипалиқ йоқки, мени йоқлап, ағриқимни бирәр қетим сорап
қойсаң немә болар?
Әгәр һәжриңдә өлсәм, ай пәризад,
Ичиң ағирп болурсән сән пушәйман.
Йешими: Әй пәризат, әгәр сениң җудалиқиңда өлүп кәтсәм, ичиң ағрип пушайманға қалисән.
Сәниңдәк яхшилиқда йоқ жәһанда,
Яманлиқда мәниңдәк йоқтур, әй жан.
Йешими: Әй жан, җаһанда сениңдәк яхши йоқ, мениңдәк яман йоқ.
Ошул гундинки көрдсүм арәзиңни,
Болупмән қуллариңға бәндә фәрман.
Йешими: Йүзүңни көргән ашу күндин башлап, қуллириңниң пәрманини тутуп келиватимән.
Алипсән тақәту сәбру қәрарим,
Йүрәккә таки қойдуң дағи һижран.
Йешими: Йүрикимни қачан һиҗран деғида қойдуң, шундин башлапла, мәндин сәвр, тақәт вә тинчилиқ дегәнләрни елип кәттиң.
Қәләндәр та тирикдур бу жәһандә,
Қилур вәсфиң сәниң, әй маһи дәвран.
Йешими: Әй дәвранниң ейи, қәләндәр бу җаһанда һаятла болидикән, сениң тәвсип – тәрипиңни қилиду.
Кичик сәлиқә чүшүргиси
Дәһр һәр чәнд күлсә, әрший, сән сари бил зәһр хәнд,
Барму жан қәсдин қилурдин иһтимали өзгәчә.
Йешими: Әй Әрший, җаһан һәрқанчә күлгән билән, саңа кәлгәндә зәһәрхәндилик қилиду.
Униң җанни қәстләштин башқичә еһтималиму барму? Буни билип баққин.
Пишрәв
Биринчи аһаң
Бағда ачилди бир туп қизилгул,
Сайради шахта мәстанә булбул.
Йешими: Бағда бир туп қизилгул ечилди, шехида мәстанә булбул сайриди.
Бағда қизилгул һәржайда болмас,
Һәржайда болса сәниңчә болмас.
Йешими: Қизилгул дегән бағниң һәммә йеридә боливәрмәйду, қәйәрдә болмисун, саңа йәтмәйду.
Көрдүм йүзүңни һәйранә болдум,
Әқлу һушумдин биганә болдум.
Йешими: Йүзүңни көрүпла, сениң һәйраниң болдум, әқил – һушумдин биганә болдум.
Һәйранә қилған айдәк йүзүңдур,
Мәстанә қилған ширин сөзүңдур.
Йешими: Һәйраниң қилған айдәк йүзүңдур, мәстанә қилған шерин сөзүңдур.
Иккинчи аһаң
Мәрвайит әсил нәрсә инжу – маржан ичидә,
Ярим маңа гул тутти хәлқи аләм ичидә.
Йешими: Үнчә – марҗан ичидә, мәрвайит есил нәрсидур. Ярим маңа хәлқи-аләм алдида гүл тутти.
Әй хуштармән – у, хуштармән.
Ярим маңа гул тутти хәлқи аләм ичидә.
Йешими: Яримниң хәлқи-аләм алдидила маңа гүл тутқиниға бәк хуш болдум.
Гулни мән алай дәсәм гул тикәнниң ичидә,
Гулгә мәйлим бар әди гул бәдәнниң ичидә,.
Йешими: Гулни мән үзивалай десәм, гул тикәнниң арисида турупту. Гүлбәдәнләрниң ичидә,
гүлгә мәйлим бар еди.
Әй хуштармән– у, хуштармән,
Гулгә мәйлим бар әди гул бәдәнни ичидә.
Йешими: Гүлбәдәнләрниң ичидә, гүлгә мәйлим бар еди, чүнки мән униңға бәк хуштар едим.
Үчинчи аһаң
Гул көрүп гулзарда мән саңа һич охшатмадим,
Таллап сөйгән яримсән башқаға қаш атмадим.
Йешими: Гүлзарда гүлләрни көрүп, һечқайсисини саңа охшатмидим. Таллап сөйгән яримсән,
башқиға қаш атмадим.
Ярни яр дәмдур киши, яманни яр дәмдур киши,
Яхши яр янда тутуп, яманни хаһламдур киши.
Йешими: Инсан ярни яр дәмду? Яки яманни яр дәмду? Яхши яр яндила турған йәрдә, яманни хаһламду?
Атханәниң алдида ала атниң туяқи,
Бизниң қарақаш ярниң мәхмәл таштур тумақи.
Йешими: Атханиниң алдида ала атниң туяқ изи туриду. Мениң қарақаш ярим мәхмәл ташлиқ
тумақ кийипту.
Мәхмәл таш тумақиңни қистуруп бузуп әтмә,
Бу аләм узун аләм үмидни үзүп әтмә.
Йешими: Мәхмәл ташлиқ тумиқиңни қистуруп кийип бузувәтмә, бу аләм узун аләм үмидни үзүвәтмә.
Қашиңни қара дәйдур қәләмдин айриялмаймән,
Бағланъған саңа риштим, сәндин айрилалмәймән.
Йешими: Қешиң шу қәдәр қара икәнки, қәләм сияһидин айриялмаймән; Риштим саңа бағланған,
сәндин айрилалмаймән.
Ярниң кийгән көйнәки қизил дурдун тавардур,
Шу яридмдин айрилса, өлмәк маңа рәвадур.
Йешими: Ярниң кийгән көйники қизил дурдун – тавардур, шу яридимдин айрилсам,
өлмәк маңа равадур.
Тәъкид
Әй нәсими субһидәм, мәндин нигаримға сәлам,
Ол сачи сунбул, йүзи гул, нәв бәһаримға сәлам.
Йешими: Әй таң шамили, у сумбул чачлиқ, гүл йүзлүк, баш баһардәк йеқимлиқ нигаримға
мәндин салам.
Ләбләри қәнду гулабу сөзләри шәһду шәраб,
Ғәмзәси мәстанә, ол көзи хумаримға сәлам.
Йешими: Ләвлири қәнт билән гулаб, сөзлири һәсәл билән шараб, ғәмзиси мәст қилғучи
у хумар көзлүкүмгә салам.
Жан нисар әтсәм кәрәк бади сәһәр, дик аллида,
Бәндәдин һәр гаһки әлитүр болса яримға сәлам.
Йешими: Қачаники таң шамили мән қулдин яримға салам йәткүзсә, униң алдида тик туруп,
җенимни пида қилсам әрзийду.
Бостани һусну лутфи хулқ ичиндә сәвиназ,
Ол сәвәр жандәк, әзизим, ихтияримға сәлам.
Йешими: Һөсин бостани, мәрһимити вә хулқи бойичә аҗайип йетишкән вә келишкән
у җандәк сөйүмлүк, ихтияримни алғучи әзизимгә салам.
Табуғуңда нәчәким әрз әйләди һалин гәда,
Дәмәдиң биргүнки, мискин хасаримға сәлам.
Йешими: Гәдаий һузуруңда қанчә қетимлап өз һалини ейтқан болсиму, бирәр қетим
«Бичарә хаксаримға салам» демидиң.
Дастан
Биринчи дастан
Сөйүмлүк һәмдәмим, әй вәфадарим,
Тазә нәв жәваним, һалиң нә болди?
Рәфиқим, мунисим, әйшим, мәдарим,
Көз нурум, ғәмхарим, һалиң нә болди?
Йешими: И сөйүмлүк һәмнәпәс вападарим, ғәюр субатлиқ ярим, мәсләкдишим, сирдаш достум,
һаятим, көз нурум, ғәмгузарим әһвалиң қандақ?
Көзүңдур от кәби, жисмиңдур бимар,
Вужудуң симабтәк титрәр биқәрар,
Әй яри вәфадар, әйләгил изъһар,
Көзләри мәстаним һалиң нә болди?
Йешими: Көзүңдин от чақнап туриду, тениң кесәлчан, вуҗудуң симаптәк ихтярсиз титрәп туриду.
И мәстанә көзлүк вападар ярим, әһвалиңни изъһар қилғин, зади немә болдуң?
Фида болсун саңа бу ширин жаним,
Бир зәман көрмәсәм өрләр фиғаним,
Яшимда тажимсән, роһи рәваним,
Яри миһрибаним һалиң нә болди?
Йешими: Бу шерин женим саңа пида болсун, бирдәм көрмисәм пиғаним өрләп қалиду.
Сән мениң бешимдики таҗимсән, вуҗудумдики жанлиқ роһимсәнки, и меһрибан ярим, саңа немә болди?
Әввәлдә атамдин қалмаған болсам,
Ғәриблиқ койида йүрмәгән болсам.
Сәни бу һәсрәттә көрмәгән болсам,
Хәтәрлик карваним һалиң нә болди?
Йешими: Башта атамдин йетим қалмиған болсам, мусапирлиқ кочисида йүрмигән болсам,
сени бу һәсрәтлик һалда көрмигән болсам, кашки. И, хәтәрдә қалған карвиним саңа немә болди?
Шаһ сәнәвбәр дәрләр: бағрим әзилди,
Маңа һәқдин мундақ қисмәт язилди,
Вақтим йәтип жан тәнимдин үзүлди,
Юсуфи кәнъаним һалиң нә болди?
Йешими: Шаһ сәнәвбәр ейтиду: Мениң һәқиқәтән йүриким езилди; Аллаһтин маңа мушундақ
қисмәт пүтүлгән охшайду; Гоя әҗилим тошуп, җан тәндин чиқтики, и, кәнъанлиқ Юсуфум,
әвалиң қандақ?
Нигарим ишқида өртәнди жаним,
Дилим көйди, тилим кәлди нәваға.
Уни көргәнчә мән, йоқтур мәжалим.
Нәва әйләп төкәй яшим худаға.
Йешими: Нигаримниң муһәббитидә җеним өртәнди; Йүриким көйүп, тилим зарлашқа башлиди;
Униң висалиға йәткичә бәрдашлиқ берәлмигүдәкмән, әмди, налә – нава қилип яш төкүп,
Аллаһқа йиғлай.
Униң ишқи мәни қилди хәрабә,
Йүрәк – бағрим көйүп болди кәбабә.
Саңа қурбан қилай бу тәндә жанә,
Бу әрзимни дәгил қаши қараға.
Йешими: Униң муһәббити мени харап қилди, йүриким көйүп кавап болди;
Бу тенимдики женимни саңа қурбан қилай, бу әрзимни қарақаш яримға қойғин.
Сәба йәткүз мәниң йүткән кишимни,
Худағә йиғласам оңлар башимни.
Самандәк сарғарип төктүм яшимни,
Сәба йәткүз сөзүм ол дилрәбаға.
Йешими: И таң шамили, мениң җуда болған кишимни кәлтүр; Аллаһқа йиғласам,
бешимни оңлап қояр; Самандәк сарғийип, йиғлап яш төктүм. И таң шамили, мениң
дегәнлиримни у дилрәбаға йәткүзүп қой.
Жанандин айрилип мәстанә болдум,
Униң ишқида мән диванә болдум.
Көйүп мән шамида пәрванә болдум,
Ғәриблиқта дәдим әрзим сәбаға.
Йешими: Җанандин айрилип мәстанә болдум, униң муһәббитидә сараң болуп қалдим;
Мән униң муһәббәт шаминиң пәрванисмән; Мусапирчилиқта, бу әрзимни таң шамилиға ейттим.
Ғәрибләрниң йәтимликдә хәяли,
Нәчүк болғай фәррухниң әмди һали.
Көңүлни ярутар мәһбуб висали,
Ғәриблиқта әжәб қалдим бәлаға.
Йешими: Ғерип – мусапирлар йетимчиликтә хиял биләнла яшайду, Ғәррухниң әһвали ақибәттә
қандақ болар? Көңүлни сөйгән ярниң висали йорутиду; Һәй, мусапирчилиқта, әжәб бир
муһәббәт баласиға қалдим.
Үчинчи дастан
Шаһим бизниң әлу юртниң,
Хуш өтәдур яз – қишлари.
Хушал өтәр һәбири чағи,
Ойнап күлүштүр ишлари.
Йешими: И падишаһим, бизниң әл – ютрниң яз – қиш пәсиллири толиму яхши өтиду;
Хәлқниң кәйпи чағ, қилидиған ишлири ойнап күлүштүр, халас.
Бағда пишар тағачлари,
Мәйвәликдур яғачлари.
Бизниң әлдә йоқ ачлари,
Фәравандур йәмишләри.
Йешими: Бағларда шаптул – тоғачлар пишип туриду, дәрәхлириниң һәммиси мевилик дәрәхләрдур,
бизниң ач – зар қалған адәм болмайду, йәл – йемишлири бәк мол.
Йигитләрниң йүрүшләри,
Рустәмчә бар урушлари,
Исфәһанчә қиличлари,
Чақин кәби чапишлари.
Йешими: Бизниң әл – юрт йигитлириниң өзигә хас йүрүш – турушлири бар:
Мушт етишлири Рустәмгә охшайду, йенида исфаһанчә қиличлири бар, уни чепишлири чақмақтәк чәбдәс.
Қәриләрди өйдә ятур,
Қизлари шох қошақ қатур,
Йигитләри оқя атур.
Мәрданәдур чалишлари.
Йешими: Яшанъғанлар өйдә арам елип ятиду; Қизлири шох – шох қошақларни қатиду;
Йигитлири оқ-я атиду, мәрданә челиш мусабиқлирини қилип туриду.
Пәри қизлар жәвлан қилип,
Йигитләрниң көңлин алип,
Бағ қә кирәр қолин салип,
Жәйрән кәби маңишлари.
Йешими: Пәридәк гүзәл йигитләрниң көңлини овлайду; Бағқа киргәндә, қоллирини
селип меңишлири җәрәнгә охшайду.
Көргәнниң жанин дағлаған,
Гоя пәри дәп чағлаған,
Тилла кәмәрләр бағлаған,
Аяғида кәфишләрди.
Йешими: Көргәнләр уларни «Бәжадийки пәри» дәп чағлап, жанлири дағда қалиду;
У қизлар бәллиригә алтун кәмәр бағливалған болуп, айиғида кәшлири бар.
Бәду атлар шох ойнақлар,
Һәр чапқанда көктин ашар,
Дубал қақип өрдәк учар,
Буләнд пәрваздур қушлари.
Йешими: Бизниң әл – юртта, атлар җүп – җүпти билән ойнақлап чепип йүришиду, чапқанда,
дулдулдәк көктин ашиду; Ява өдәкләр қанат қеқип (икки қанити дәстәк уруп) учиду,
башқа учар қушларму көктә пәрваз қилип йүриду.
Апъақ қардур тағ башлари,
Яқут – мәржандур ташлари,
Бағ, әтиздур һәм қашлари,
Абиһәят ақишлари.
Йешими: Бизниң юртниң тағ чоққилири қиш – яз аппақ қарға пүркәнгән; Тағлири таш билән әмәс;
Яқут – марҗан билән қапланған; Әтраплири бағлар вә етизлиқлар билән оралған;
Өстәң – еқинлирида, абиһаят (тириклик сүйи) еқип туриду.
Буғдай нани, қой гоштлри,
Сүт гурунждур ашлари.
Тәйяр сәкиз биһиштләри,
Дуъа қилур дәрвишләри.
Йешими: Хәлқниң йәйдиғини буғдай нени, қой гөши, сүт билән гүрүч асаслиқ еши;
Бу йәрдә, гоя җәннәтләрниң һәммиси тәх – тәйярки, әвлия – дәрвишлири дуъа қилип туриду, техи.
Мәшрәб
Биринчи мәшрәб
Мә мәва саз әйләгәй булбул гулистандин жуда,
Әйләмәс тути тәкәллум шәкәристандин жуда.
Йешими: Гүлистандин айрилған булбул қандақму нава қилип сайрисун? Һәмишә шекәр
берип туридиған җайдин айрилған тутиму сөзлимәйдиғу.
Ол қуяш һәжриндә қорқармән фәләкни өртәгәй,
Һәр шәрариким болур ол отлуғ әффандин жуда.
Йешими: У қуяшниң пирақида чәккән отлуқ пиғанимдин чачриған учқунларниң пәләкниң
өртәп қойишидин қорқимән.
Дәмә һижранимда чәкмәйсән фиғану налә көп,
Жисим әйләрму фиған болған нәфәс жандин жуда.
Йешими: «Мениң һиҗранимда көпрәк налә – пиған чәкмәйсәнғу» демә, нәпәс җандин
айрилған тән пиған чекәләмду?
Һәжр өлүмдин тәлх әмиш, мундин соң, әй гәрдун, мәни
Әйләгил жандин жуда, қилғунчә жанандин жуда.
Йешими: Җудалиқ өлүмдинму азаплиқ екән. Бундин кейин, жанандин җуда қилғичә
җандин җуда қиливәткин.
Болса йүз миң жаним ал, әй һәжр, ләкин қилмағил
Ярни мәндин жуда, я худ мәни андин жуда.
Йешими: Әй һижран, йүзмиң женим болсиму алғин, лекин ярни мәндин, яки мени
униңдин җуда қилмиғин.
Вәсл ара пәрванә өртәнди, һәмана билдиким,
Қилғудәкдур субһ ани шәмъи шәбистандин жуда.
Йешими: Пәрванә висал пәйтидә көйүвалди, чүнки таң уни кечиниң чириғидин һаман
айриветидиғанлиқини билип қалған еди.
Бир ийәсиз ит болуп әрди нәваъий ярсиз,
Болмасун, я рәбки, һәргиз бәндә суландин жуда.
Ярсиз Нәваий худди бир егисиз итқа(иштқа) охшап қалған еди; Әй Пәрвәдигар,
қул дегән һәргизму султанидин айрилип қалмиса болидикән җуму.
Гул – гул ачилди нәзакәт, назәнин ичкәч шәраб,
Сарғарур гуллар һәмә көргәч жәмали афтаб,
Йешими: Назинин шараб ичиведи, гүлләр назакәт билән ечилип кәтти. Әмма қуяшниң
җамалини көргәндә һәммә гүлләр сарғийиду.
Мунчә ләълиңни көрүп пинһан болур бәрг ичрәким,
Сарғарип гул өзрләр қилғай жәмалидин һижаб,
Йешими: Ғунчә левиңни көргәндә, гүлләр япрақлар ичигә йошурунивалиду – дә, сарғайған һалда,
йүзигә пәрдә тартип чиқип, саңа өзрә ейтиду.
Рәнъг бәрүр мәйғә қизил тәгсә ләълдәк ләбләри,
Маңа гәр болса бәһәм ол мәйни мән ичсәм шорап.
Йешими: Униң яқут леви мәйгә тәгсә, мәйни қизартиду. Әгәр маңа несип болса, у мәйни
шорап – шорап ичсәм дәймән.
Ләълидин мәй тапти рәнъг, рәнъг тапса мәндин нә әжәп,
Рәнъг бәрәнъг мәстанә болғум мәй ичип мәсти хәраб.
Йешими: Мәй униң левидин рәң алди, әмди мәндин рәң алса немә бопту? Мән уни ичип,
ғәрқ мәст болуп, рәңму-рәң мәстанә болимән.
Жамни жаниң үчүн бир қәтлә бәр, әй сақия,
Арзумдур ярға мәй бирлә гул тутсам ясап.
Йешими: Әй сақий, җамни җениң үчүн йәнә бир қетим бәр, мәйдин гүл йасап, уни ярға тутуш мениң арзуюм.
Мән тутармән, өзгәләр қилса тәмәъ жананә көз,
Ишқиң оти әйләгән бу бағри бирияндинкәбаб.
Йешими: Башқилар жананға тәмә билән көз ташлиса, мән униңға ишқ оти көйдүргән
йүрикимдин қилинған кавапни тутимән.
Ишқ дәрдидин ниязий аһу әфған әйләсә,
Ойғанур фурқәт билә булбулға түшкәй изтираб.
Йешими: Ниязий ишқ дәрдидин аһ – пиған чәксә, пирақ азабидики булбулму ойғинип,
изтираплиққа чүшиду.
Иккинчи мәшрәб
Бир кичик дилбәр көрүпмән қамәти назуккинә,
Ғунчәләп, пәйвәстә әбру, қипқизил өңлүккинә.
Йешими: Қамити назуккинә кәлгән бир кичик дилбәрни көрдүм. У ғунчә ләв, қошулмад қаш,
қизил нуранә өңлүк еди.
Гәрчә яшидур кичик, ширин ләби әсру сүчүк,
Һәр бақишида көзиниң иймаси бир түрлүккинә.
Йешими: Гәрчә униң йеши кичик болсиму, тили толиму чүчүк еди; Һәр беқишида, көзи өзигә хас
бир хил уқумға има қилатти.
Әшикдәк бир йәрдә тинмас жилвә әйләп һәр тәрәф,
Қирмизи көңләк ичидә тор төшүк бөрклүккинә.
Йешими: Тор төшүклүк липтик(лифчик) кийдүрүлгән көкси қизил көйнәк ичидә, худди лиғилдап т
урған көзи йешидәк тинимсиз җилвә қилатти.
Күлмүсүп бир гүн маңа дәди: «саңа рәһим әйләгум»,
Көзидин билдимки әрмиш вәъдәси өтрүккинә,
Йешими: У бир күни маңа қарап күлүмсирәп туруп: «Саңа рәһим қилимән» деди. Көзидин билдимки,
вәдиси хели – хоп ялған иди.
Наъүмид әрдим бу ялған вәъдсидин әсру көп,
Яш балалар ичрә көрдүм нагәһан әсрүкккинә,
Йешими: Униң бу ялған вәдисидин бәкла үмидсиз едим, тосаттин уни яш балилар арисида,
мәстхуш һалда көрүп қалдим.
Ихтияр әттим аяғин өпкәли, қилмай қәбул,
Сәскәнип қачти сәмәндин сәкрәтип чабуккинә.
Йешими: Айиғини сөйүшкә тәмшиливедим, у қобул қилмай, сәскинип қачти вә етини чаптурғиничә
тезла кетип қалди.
Чүнки көрдүм мунчә мәкруһ шийвәләр андин дәдим:
Әй футуһий, үн чиқармай әмди болғил шуккинә.
Йешими: Униңдики мунчивала болмиғур қилиқларни көргәндин кейин: «Әй Футуһий,
әнди үнүңни чиқарма, җим болғин» дедим.
Үчинчи мәшрәб
Қәддиңдәк бағ ара сәрви рәван йоқ,
Рухумдәк гулшән ичрә зәъфран йоқ.
Йешими: Бағларда, қәддиңдәк гүзәл өскән сәври дәрихи йоқ; Гүлшәндә чирайимдәк сарғайған
зәпиран йоқ.
Ләбиңдәк һич йоқтур ләъли сийраб,
Көзүңдәк шохи ашуби жәһан йоқ.
Йешими: Левиңдәк сүзүк яқут, жаһанға от яқидиған сениңкидәк шох көз һеч йәрдә йоқ.
Қашиңдәк йоқ жәһанда тийр әндаз,
Атарға бир мәниңдәк натәван йоқ.
Йешими: Җаһанда қешиңдәк мәргән йоқ, оқуңға нишан болушқа ярайдиған мениңдәк бир нативан йоқ.
Нә һәдд ағзиңни бару йоқ дәмәккә,
Аниң рәмзин билүргә нуктәдан йоқ.
Йешими: Ағзиңниң кичикликидин уни «Бар» яки «Йоқ» дейишкә кимниң һәдди? Униң изнасини билип айриялайдиған данишмән йоқ.
Нә имкандур киши бағ ичрә кирмәк,
Аңа йол көрсәтүргә бағбан йоқ.
Йешими: Йол көрситидиған бағвән болмиса, кишиниң бағқа кириши қандақму мумкин болиду?
Мәниң сайрамағим гулрух үчүндүр,
Қилурму налә булбул гулистан йоқ.
Йешими: Мениң сайришим гүл йүзлүк яр үчүндүр; Гүлистан болмиса, булбул налә – нава қилурму?
Һәмә яхши хуюңни сәрф әтүргә,
Жәһан ичрә мәниңдәк бир яман йоқ.
Йешими: Һәммә яхши хуйлуруңни ишлитишкә, җаһанда мәндәк бир яман йоқ.
Болупмән хәлқ ичидә анчә бәднам,
Мәниңдәк йәнә русвайи зәман йоқ.
Йешими: Хәлиқ арисида нурғун бәднамға қалдим, заманниң мәндәк йәнә бир рәсваси йоқ.
Зуһурий көңлидур ким бәс пәришан,
Илаһа, рәһм қил, бир дилистан йоқ.
Йешими: И Аллаһ, рәһим қилғин, мән Зуһурийниң көңли бәкму пәришанки, дилимни шад
қилғучи бир яр йоқ.
12 – Муқам чөл Ирақ муқаминиң текстлири чоң нәғмә қисми 186 мисра, үч дастан 76 мисра,
үч мәшрәб 60 мисра болуп, жәмъий 322 мисра шеирдин тәшкил тапқан.
